Սողոմոն Թեհլիրեյան

1921 թ․ մարտի 15 ին ` Բեռլինի  Շառլոդենբուրգ քաղաքում , Հարդբերգ փողոցում՝ Սող․Թեհլ․ գնդակահարեց 1915 թ․ հայոց ցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչներից մեկին ՝ Թաիլադ փաշային։ 2 , 5 ամիս անց դատարանում ՝ գերմանացի փաստբան դոկտոր Դիմայերը իր պաշտոնական ճառում ասել է                                                                                                                                                          <<Սողոմոն Թեհլիրեյանը ինքը չէր , որ փողոց կիջներ  Թալէաթ փաշան սպանելու , իր մեջ կիջնեին դարերը, միլիոնավոր սպանվածները, Ան․ կարելի է ըսել կտաներ իր  առջև դրոշակը խոշտագվածներուն, դրոշակը իր լլկված ընանիքի>>։ Մեհմեդ Թաիլադ փաշան  եղել է Իթիաթ կուսակցության  պարագլուխներից մեկը, երիտթուրքական հեղափոխությունից հտո ներքին գործերի մինիստր, կուսակցության կենտկոմի նախագահ,1916 թ-ին՝  մեծ վեզիր։ Թաիլաթը արևմտահայության տեղահանության  և Թուրքիայի հայ բնակչության բնաջնջման գլխավոր կազմակերպիչն էր ։  Առաջին աշխարհամարտում ՝ Թուրքիայի պարտությունից հետո, փախել է  Գերմիանիա ,Պոլիս ռազմական տրիբունալի կողմից՝   հեռավար դատապարտվել է  մահվան ։                                                                            Ս Թը՝ Երզնկայի մերձակա Բագառինջ գյուղից էր , 1914 թ-ին 18 ամյա երիտասարդը մեկնել է Թիֆլիս և կամավորական գունդ մտել ՝ Զորավար Անդրանիկի գնդում։ Սեպուհի վաշտի կազմում՝ 1914-15 թ-ին, մասնակցել է Արևմտահայաստանում մղված կռիվներին, հասել մինչև  Վան, տեսլ  հայության    սպանդի պատկերները ։ 1916ին վերադառնում է ծննդավայր Բագառինջ, և իմանում զարհուրելի եղելությունը ։ Մորը, քույրերին, եղբորը,  շատ ազգականներին ,Երզնկայի 20.000 Բագառինջի բոլոր հայերին՝ թուրքերը տեղահանել են և գազանաբար սպանել։ Թեհլերյանների գերդաստաների 85 անդամներից փրկվել էր Սողոմոնի մեծ եղբոր՝Միսակի 12 ամյա աղջիկը, նրան գտել էին  քրդերի մոտ ։ Նահատակված հարազատների՝հատկապես մոր ,պատկերն է տեսել Սողոմոնը քուն թե արթմնի։                  1921 մարտի 15 ին՝ Բեռլինի փողոցում տեսնելով Թաիլաթին , որ ձեռնափայտը ձեռը ճոճվելով  գալիս էր պատմում էր Սողոմոնը․                                                                                                                                               << Հավասարվելու վրա Թաիլաթը շեշտակի  նայեց ինձ , աչքերի մեջ առկայծեց մահվան սարսուռը , մի քիչ  թեքվեց , որ խուսափի , բայց զենքը դուրս քաշելս  ու գլխին պարպելս մեկ եղավ>> ։                                Ս․Թ-ը ձերբակալվել էբ, բանտում  նրան այցելել է անծանոթ մի  հայ վարդապետ , որը տեսնելով Սողոմոնին՝ պարզապես գոչում է <<Տեր մեր Հիսուս Քրիստոսի անվամբ օրհնում եմ քեզ , որ գազանը  սպանեցիր և բոլորիս վրեժը լուծեցիր >>։ Հայությունը ամենուր ցնծության մեջ էր, բոլոր թերթերը այդ դեպքի մասին էին հրապարակում, իսկ Բեռլինում՝ մեծ շուքով  պատրաստվում էին կատարել Թաիլաթի թաղումը ։ Պոլիսը մերժել էր  ընդունել Թաիլաթի դին :                                                                                      79 օր տևած նախնական  հարցաքնությունից հետո՝1921 թ հունվարի 2-ին սկսվեց Ս․ Թե․ ի դատավարությունը , որը տևեց 2 օր, ոչ միայն  աշխարհասփյուռ հայության, այլև Եվրոպայի ուշադրություն էր գամված Բեռլինին։                                                                                                                       Բեռլինի նահանգային 3 դատարանում են դատական ատյանի նախագահը, նահանգային դատարանի վարիչ ՝                                                                                                                                                       Լենբերգը , դատավորները, ադենապետները, դատախազ Բոլնինգը, 12 երդվյալ  ադենակալները ։ Դատարնի վրա վճռորոշ դեր է ունեցել 1915 թ հայոց ցեղասպանության ականատես՝ դոկտոր Յոհանե Լեպսուսի խոսքը ․                                                                                                                                                       << 1915 թ ապրիլին ձեռնարկված տեղահանությունը  վերաբերում է Թուրքիաի մեջ եղած բոլոր հայերին։ Պատերազմից առաջ Թուրքիայում կար ընդամենը 1մլն 850 հազ․ հայ  տեղահան եղավ մոտավորապես 1մլն 400 հազ․ հայ։ Ինչ՞է նշանակում այս ;  Թալիաթի ստորագրած հրամանագրի մեջ ասված է   <<Տեղահանության նպատակն է ՝ոչնչացում>> ։Եվ համաձայն  այս հրամանագրի ՝ գործը առաջ տարվեց ,արևելյան  Անատոլիայի նահանգներից դեպի հարավ տեղահան եղած ամբողջ բնակչության միայն 10% ը աքսորավայր հասավ ,մնացած 90%-ին ճանապարհին սպանեցին, կանայք և աղջիկները առևանգվեցին  ոստիկաների և քրդերի կողմից, մնացածն  էլ մեռան անոթությունից և ուժասպառությունից >>։                                                                                                                                         Ազգային և  հասարակական մեծ գործիչ Վահան Մինախորյանը գրի է առել Սողոմոն Թել-ի հուշերը, ուր այսպես է ներկայացվում դատավարության ավարտը․                                                                                     <<  Երդվայլները հայտնվեցին, մեկը նրանից դողդոջուն ձայնով կարդաց՝ աչքերին շատ մոտ բռնած թուղթը  ․      <<Պատվով ու խղճով վկայում եմ, որպես երդվյալների որոշումը․ հանցավոր՞ է ամբաստանյալ Ս․Թ-ը   1921 թ․մարտի 15 ին     Շառլոնտենբուրգում մի մարդ Թալեաթ փաշային սպանած լիելու համար․ ՈՉ>>։      Օտտո Ռայնիկե՝երդվյալների գլխավոր։