Իմ ճանապարհորդությունը

Իմ youtube ալիքում կարող եք դիտել իմ և եղբորս ճանապարհորդություններըԻմ youtube ալիքը

 

 

 

 

 

Վահան Տերյան

 

Կենսագրություն

1885 Փետրվարի 9-ին (նոր տոմարով) Ջավախքի Ախալքալաքի գավառի Գանձա գյուղի քահանա Սուքիաս Տեր- Գրիգորյանի բազմանդամ ընտանիքում ծնվեց 11-րդ զավակ Վահանը` ապագա բանաստեղծ Վահան Տերյանը:

Տեր Սուքիասը ծաղիկ հիվանդության վկայականի համար տեղեկանք վերցնելու նպատակով 1892-ին 7 տարեկան Վահանին տանում է Ախալքալաք: Տերյանն առաջին անգամ ծառ է տեսնում:

Նա սկզբնական կրթությունը ստացել է գյուղի դպրոցում: Առաջին ուսուցիչը եղել է թելավցի, բարձրագույն կրթությամբ Նիկողայոս Խեչոյանը, որի մասին հաճելի հիշողություններ է պահպանել Տերյանը: Սեպտեմբերին ընդունվում է Ախալքալաքի դպրոց: Հունվարյան արձակուրդներին գյուղ է գալիս, կտրականապես հրաժարվում է շարունակել ուսումը` խիստ հիասթափված քաղաքի մթնոլորտից։Դեռևս 1890 եւ 1895 թվականներին Տեր Սուքիասը դիմած է լինում որդուն` Վահան Տեր-Գրիգորյանին` Լազարյան Ճեմարանում ընդունվողների ցանկում գրանցելու: 1896 թ. մարտ ամսին Թիֆլիսի առաջին գիմնազիա ընդունվելու համար քննություններ է հանձնում (այս մասին տեղեկանք կա): Հայտնի է նաև, որ երկու տարի եղել է Թիֆլիսում` Արամ եղբոր հետ, մինչև Լազարան Ճեմարանից ստացված գրությունը: Համաձայն Լազարյան Ճեմարանի վարչության գրության` ստացված հունիսի 2-ին. «Հերթը հասնելու հետևանքով պատիվ ունեմ խոնարհաբար խնդրել Ձեզ, այս տարվա օգոստոսի 12-ին ինստիտուտ հասցնել Ձեր որդի Վահան Տեր-Գրիգորյանին … քնննությունները հանձնելու…»:

Լազարյան Ճեմարանի արխիվում պահպանված մի գործում գրված է. «Մայրաքաղաքի հայկական եկեղեցիների թոշակառու Տեր-Գրիգորյան Վահան: Ծնվել է 1885 թվականի հունվարի 28-ին: Ընդունվել է երրորդ դասարան 1899 թվականի օգոստոսի 14-ին»:

Վահան Տեր- Գրիգորյանը մի քանի ընկերների հետ (Ցոլակ Խանզադյան, Պողոս Մակինցյան, Օնիկ Օհանջանյան, Մելքոն Քարամյան ) Ճեմարանում հրատարակում է «Հույս» ձեռագիր թերթը: «Թերթում Վահանը հիմնականում գրում է խմբագրական և առաջնորդող հոդվածներ: Նրան էր հատկացված նաև պոեզիայի բաժինը, որտեղ նա զետեղում է իր բանաստեղծությունները»,- հիշում է Մ. Քարամյանը: «Հույս»-ի էջերում Վահանը հանդես է եկել Շվին, Volo եւ այլ կեղծանուններով։

1903թՀոկտեմբերին մահանում է Վահանի մայրը` Յուղաբեր Տեր-Գրիգորյանը: Վահանը ծանր է տանում մոր կորուստը: Հետագայում նրա հիշատակին է նվիրում մի քանի բանաստեղծություններ: Գրում է նաև «Էլեգիան» եւ «Անծանոթ աղջկան»։         1904Մարտ ամսին Ավ. Իսահակյանն այցելում է Լազարյան ճեմարան: Հիշում է. «Ինձ շրջապատեցին մի քանի ուսանող աշակերտներ, որոնց մեջ էր Վահանը: Բոլորն ինձ հարցեր էին տալիս և հարցերիս պատասխանում: Վահանը լուռ ու անխոս հետևում էր մեզ` աչքը վրայիցս չհեռացնելով: Երբ խոսք էի ուղղում նրան, կարմրում էր ու շփոթվում: Մնաք բարին` Վահանը ձեռքս ամուր սեղմեց եւ շշնջաց. «Շատ ուրախ եմ, որ Ձեզ տեսա»: Ես հրավիրեցի նրան ինձ մոտ»: Մի երկու օր հետո Վահանը ընկերոջ հետ այցելում է Ավ. Իսահակյանին, ցույց է տալիս մոմլաթե կազմով հաստ տետր, որի վրա դանակի ծայրով փորագրված էր. «Արիւն»: «Մի՞թե արյան բանաստեղծություններ ես գրում»,- հարցնում է: Ավ. Իսահակյանի տարակուսանքը փարատվում է, երբ վերջից կարդում է «Նիւր»: Ճեմարանի տեսուչ Վասիլ (Բարսեղ) Գասպարյանի դուստր Աննան կոչվում է նաեւ Նյուրա, ում նկատմամբ Տերյանը սեր է ունեցել:  Հանդիպումից հետո Վահան Տերյանի ընկերը Իսահակյանին հայտնել էր, որ <Արիւնը> հակառակ կարդալիս  կստացվի Վահանի սիրած աղջկա անունը։                                                               1905Օգոստոսի 27-ից Վահանը Մոսկվայում է. շուտով քննություններ է տալու և պարապում է: Նոյեմբեր-դեկտեմբերին Լազարյանը փակվելու պատճառով Վահանը լինում է հայրենի Գանձայում: Դեկտեմբերի վերջին ընկերոջ` Պողոս Մակինցյանի հետ մեկնում են Շիրակի գյուղերը ` դաշնակցական քարոզչական աշխատանք տանելու ժողովրդի շրջանում. կարճ ժամանակ հետո հիասթափվում է դաշնակցությունից: Գրում է «Շիրակի դաշտերից», «Ինձ թաղեք, երբ կարմիր վերջալույսն է մարում», «Կարոտ», «Տխուր զրույց», «Հրաժեշտի խոսքերից», «Մթնշաղ», «Սենտիմենտալ երգ», «Անջատման երգ» և այլ բանաստեղծություններ։  1906  Փետրվարին Վահանը Մոսկվայում է: Մայիսի վերջին ավարտում է Լազարյան ճեմարանը, ստանում հասունության վկայական: Ամռանը մնում է Մոսկվայում: Սուղ միջոցներով մի կերպ սենյակ է վարձում և աշխատանքի մտնում մի նոտարի մոտ` ամիսը 25 ռուբլի «ռոճիկով» (աշխատավարձով): Սակայն աշխատանքը «սաստիկ ծանր էր», շուտով թողնում է այն:Օգոստոսին ընդունվում է Մոսկվայի համալսարանի պատմաբանասիրական ֆակուլտետի ռուսաց լեզվի և գրականության բաժինը: Դեկտեմբերի 3-ի ուշ գիշերին խուզարկում են Վահանի համեստ բնակարանը: Նրա մոտ գիշերում էր Օնիկ Օհանջանյանը: Թեև ոչինչ չեն գտնում, բայց երկուսին էլ ձերբակալում են: Դեկտեմբերի 13-ին Վահանին ազատում են, ընկերը մնում է բանտում` «իբրև քաղաքականապես վնասակար անձնավորություն», որին դատ է սպասվում:

Ց. Խանզադյանին ուղղած նամակում գրում է Թումանյանից ստացած տպավորության և իր բանաստեղծությունների վերաբերյալ Թումանյանի արտահայտած կարծիքի մասին. « …չնայած իր պարզության, նա իմ վրա տպավորություն գործեց: Ինչ-որ գյոթեական բան կա նրա մեջ: Գուցե հասա՞կը կամ հենց այն հանդարտ պարզությու՞նը: Չգիտեմ»: Թումանյանը ծանոթացել է տպագրվելիք «Մթնշաղի անուրջներին». «Դուք բանաստեղծ եք: Դա ամենագլխավորն է: Դուք խոսքի հետ չեք խաղում.. Ես Ուրախությամբ եմ ողջունում Ձեր մուտքը գրական ասպարեզ. բարով եկաք»

Մոսկվա. 17 համարի տրամվայ: Տերյանի հայացքը սառել էր պատուհանի մոտ մեջքով կանգնած աղջկան: Տերյանը այնքան մոտեցավ աղջկան, որ տրամվայի ամեն մի ցնցումից նրա հյուսքերը դիպչում էին երիտասարդի դեմքին, և նա շոշափելիորեն զգում էր վարսերի բույրն ու փափկությունը: «Հաջորդ կանգառը՝ Հայկական եկեղեցի»,-լսվեց տոմսավաճառի ձայնը: Նրանք երկուսով մտան եկեղեցու բակ: Շուտով պարզվեց, որ աղջիկը հայուհի է, անունը Անթառամ է և գործարանատեր Մնացական Միսկարյանի ավագ դուստրն է, որը Ցարիցինից Մոսկվա էր եկել եղբորն այցելելու: Պարզվեց նաև, որ եղբայրը Տերյանի ուսանողական ընկերն է: Նրանց մեջ անմիջապես ինչ-որ անորսալի, նոր բռնկվող հրդեհի կրակն էր ծնվում: Բայց Անթառամը ընդամենը մի քանի օրով էր Մոսկվա եկել: «Հենց ուզում էի Անտյային առաջարկություն անել, մեկնեց»,_ գրում է Տերյանը: Անտյա, Անտենկա, սրանից հետո պոետը միայն այսպիսի փաղաքուշ անուններով կկոչի իր Անթառամին: Սկսվում է նամակագրությունը:

1908. 17. 09
      Անթառամ. «Դուք ինձ վրա լավ տպավորություն եք գործել: Երևի սխալ եմ անում անկեղծանալով»․․․
1909. 7. 03
      Տերյան. «Ես գրեթե համոզված եմ, որ կսիրեմ Ձեզ այս բառի լավագույն իմաստով, ես հիմա սովորել եմ շատ բարձր գնահատել մարդկային սերը, սերը մարդու նկատմամբ, այլ ոչ թե սեռի, նույնիսկ պատրաստ եմ ավելի բարձր դասել սեռական սիրուց, որը հազվադեպ է գեղեցիկ ու խորունկ լինում»:
      Այս նամակից ընդամենը երկու ամիս անց՝ մայիսի 12-ի նամակում, կհայտնվի մի նոր հետադարձ հասցե՝ Մոսկվա, Տրյոխպրուդնի նրբանցք, բն. 19՝ Սուսաննա Պախալովային: Սուսաննա Պախալովա. այս կինը դարձավ Տերյանի ճակատագիրը: Սուսաննան հրաշալի էր տիրապետում կանացի հնարքներին և Անթառամի հակապատկերն էր: Այնպիսի հմտությամբ սողոսկեց Տերյանի ու Անթառամի հարաբերությունների մեջ, որ մարդկային սերը սեռային սիրուց գերադասող տղամարդն անգամ դա չնկատեց: Սուսաննան Ստավրոպոլի հայերից էր և ամեն ինչ արեց Վահանի հետ ամուսնանալու համար: Անգամ ստեց, թե երեխայի է սպասում: Եվ Տերյանը չկարողացավ նրան մերժել: Ստիպված եղավ ամուսնանալ: Դա 1911թ. փետրվարն էր: Նրանց առաջին զավակը ծնվեց հինգ տարի անց: Իսկ ամուսնությունից մի քանի օր անց Վահանը Անթառամին գրեց. «Մի բարկացեք, սիրելի Անտենկա, որ երկար ժամանակ Ձեզ չէի գրում: Բանն այն է, որ ես ամուսնացել եմ: Բայց Ձեզ տեսնելու ցանկությունս հիմա պակաս չէ: Հավատացնում եմ, որ շատ կուզենայի ձեզ տեսնել»:
      Անթառամ Միսկարյանը գործեց Տերյանի զենքով. «Ես նույնպես ամուսնանում եմ: Արդեն քանի տարի է՝ Վլադիմիր Մորոզովը սիրահետում է ինձ: Ես նրան անվերջ մերժել եմ, իսկ հիմա տալիս եմ համաձայնությունս»:
      Այս վճռորոշ նամակներից հետո նրանց հեռակա կապը չընդհատվեց, հակառակը, նամակագրությունը դարձավ ավելի զգացական, սիրային, կրքոտ: Տերյանը հասկացավ, որ Սուսաննան չէր կարող թռիչք տալ իրեն, և որ Անթառամի կարիքը խեղդում էր: Միաժամանակ երկու կին ներկա էին Տերյանի կյանքում: Նրանք չէին խանգարում պոետին, այլ, կարծես, լրացնում էին մեկը մյուսին: Նա ներդաշնակություն էր փնտրում: Իր կողքին ունենալով կին-կիրք՝ Սուսաննային՝ նա հոգեկան խաղաղության կարիք ուներ: Դրա համար էլ չկարողացավ թողնել Անտենկային: Թեկուզ միայն նամակագրությունը նրա կյանքը լցնում էր անասելի հմայքով և ջերմությամբ: Անթառամի հետ ունեցած նամակագրության մասին Սուսաննա Պախալովան տեղյակ էր: Անգամ հաճախ ստիպում էր ամուսնուն բացել փակված ծրարները և ավելացնել իր բարևները Անթառամին: Խորամանկ և խելացի կին: Բայց տիկին Պախալովա-Տերյանը հիվանդացավ, և ինտրիգը շարունակելու համար նրա ուժերն այլևս չէին բավականացնում:    Հետո 1916-ին առաջին երեխայի մահը մոռացնել տվեց ամեն բան: 1918-ին Սուսաննան երկրորդ երեխան ունեցավ: Շուտով նա ամուսնուն մենակ թողեց Մոսկվայում և մեկնեց Ստավրոպոլ: 1918-ին Տերյանը ծրագրում է Ստավրոպոլ գնալ, բայց քաղաքական իրադրության պատճառով ծրագիրը խափանվում է: Սուսաննային է առաջարկում Մոսկվա անցնել, բայց Սուսաննան մերժում է: Սուսաննան հոգնել էր, հիվանդ էր: Լյասկայի մահը վերջնականապես տապալել էր նրան: Տերյանը մնաց մենակ, մենակ ու մոլորված: Իր կյանքում ամեն ինչ խառնվել էր իրար՝ թոքախտը, քաղաքականությունը, ուրիշի հետ ամուսնացած Անթառամի կարոտը, փոքրիկների մահը, բանաստեղծությունները, հացի խնդիրը, Սուսաննան… Նա կրկին կհայտնվի, երբ իրենից թոքախտով վարակված Տերյանը մահանա, որպեսզի փորձի օգտվել նրա հռչակի դափնիներից իրեն հատուկ ոճով։

Դերբենդցի 17 տարեկան Անահիտ Շահինջանյանը 1917-ին սովորելիս է լինում Մոսկվայի կանանց բարձրագույն կուրսերի բնագիտական ֆակուլտետի մաթեմատիկայի բաժնում: Հեղափոխության պատճառով կուրսերը փակվում են, Անահիտը սկսում է աշխատել Ազգությունների հայկական կոմիսարիատի գրական բաժնում: Տերյանի հետ մտերմանում է: 1919-ից նրանք արդեն միասին էին: Անահիտն է Տերյանի միակ դստեր` Նվարդի մայրը: Կան կանայք, ովքեր այս կյանքում կարծես փնտրում են հե՛նց հուսահատ, օգնության կարիք ունեցող տղամարդկանց: Այդ կանայք ծնված են անձնազոհության համար: Անահիտ Շահիջանյանը այդ կանանցից էր: Իմանալով, որ աղջիկը պատրաստվում է ամուսնանալ թոքախտով հիվանդ, աղքատ բանաստեղծի հետ՝ Անահիտի մայրը Դերբենդից գրում է նրան. «Երիտասարդ կյանքդ մի՛ կործանիր, թո՛ղ այդ էգոիստին. իմանալով, որ հիվանդ է՝ ի՞նչ խղճով է ուզում ամուսնանալ քեզ հետ, հեռացիր այդ եսասեր մարդուց»:                     Տերյանն Անահիտի հետ ապրում էր «Մետրոպոլ» հյուրանոցում։                          Տերյանը Արտգործժողկոմատի կարևոր և շտապ հանձնարարություններով ուղևորվում է Տաշքենդ` Սամարայի և Օրենբուրգի վրայով: Տերյանին ուղեկցելու պատրաստակամություն է հայտնում Անահիտ Շահինջանյանը, որը շուտով մայրանալու էր: Հոկտեմբերի 13-ին դուրս են գալիս Մոսկվայից:

1919 թվականի նոյեմբերին Սամարայում գրում է իր վերջին բանաստեղծությունը. «Գինով եմ, գինով եմ ես էլ»… Նոյեմբերի 22-ին Սամարայից ռազմասանիտարական գնացքով մեկնում են Օրենբուրգ: Դեկտեմբերի 13-ին գնացքը կանգ է առնում Օրենբուրգից 9 կմ հեռավորության վրա, մնում են մինչև 18-ը: «Դեկտեմբերի 19-ին ես գնացի Օրենբուրգ,- շարունակում է Ա. Շահինջանյանը,- որպեսզի սկսեմ դես ու դեն ընկնել` մի ուրիշ գնացք նստելու համար: Ամեն ինչ կարգավորվեց. մյուս օրը պետք է մեկնեինք, բայց ջերմությունը բարձրացավ մինչեւ 40.8: Ես դուրս էի եկել: Վերադարձա, նա արդեն ինձ նամակ էր գրում` կարծելով, որ կմեռնի մինչև իմ վերադարձը: Ես արդեն տեսա, որ շարունակել ճանապարհն անկարելի է, առաջարկեցի գնալ Օրենբուրգ` իմ ծանոթ Օհանյանների մոտ: Նա այդ օրն առանց ինձ այնքան էր տանջվել, որ ասաց. «Ինչ ուզում ես արա, միայն ինձ մահից փրկիր»:… Օրենբուրգ մենք գնացինք սահնակով: Երբ հասանք, նա համարյա անզգա էր, սակայն տնային հարմարավետ պայմանները, ընտանիքի ջերմությունը նրան վերակենդանացրին: Նա աշխուժացավ, և երեկոյան բոլորս նստել թեյում, պարզ ու սիրալիր խոսակցում էինք: Դեկտեմբերի 20-ի օրը մինչև երեկո նա իրեն լավ էր զգում: Սենյակում դաշնամուր էր դրված:  Ստիպեց ինձ ամբողջ օրը նվագել: Դեկտեմբերի 21-ին անկողին ընկավ և այլեւս վեր չկացավ: Դեկտեմբերի 30-ից պարբերաբար, օրընդմեջ, նրան սկսեց այցելել մի ուրիշ բժիշկ: Ջերմությունը ցածր էր` 35.6 աստիճան: Աղիքների պրոցեսի հետևանքով նա ոչինչ ուտել չէր կարողանում: Անգամ անկողնում չէր կարողանում շարժվել: 1920 հունվարի 4-ից մարմինը սկսեց սառչել: Հունվարի 6-ին առբաժնի միջոցով կոնսուլիում հրավիրվեց` երեք բժշկից բաղկացած: Ասացին, որ ոչինչ անել չի կարելի, ամեն րոպե պետք է սպասել վախճանին: Ամբողջ գիշեր` հունվարի 6, լույս 7, նա չքնեց բնավ: Մի քանի անգամ խնդրեց շորերը հագցնել, նստեցնել բազկաթոռին, սակայն այնպես թույլ էր, այնքան ուժասպառ ու հյուծված, որ միանվագ հինգ րոպե անգամ չէր կարողանում նստել: Ոտքերն ու ձեռքերն արդեն փայտացել էին, խնդրեց տրորել: Զարմանալի կերպով հանգիստ էր նա այդ միջոցին: Արցունքները գլոր-գլոր թափվում էին իմ աչքերից: Տեսնելով այդ` Վահանը խնդրեց լաց չլինել և ապա հարցրեց. «Ի՞նչ ես կարծում, ու՞մ է դժվար` նրան` ով մեռնո՞ւմ է, թե՞ մերձավորներին, որ կենդանի են մնում…»: Մարմինը բոլորովին սառեց: Ոչինչ չէր կարողանում ընդունել, դժվարությամբ էր խոսում… Չնայած այդ բոլորին` անվերջ ասում էր. «Գնանք, շուտով Մոսկվա գնանք…»:: Կամֆորայի սրսկումից հետո շուրջ երկու ժամ նա գիտակցում էր: Նկատելի աշխուժացավ, ասես գերբնական մի զվարթություն եկավ վրան, ու ցավերը մեղմացան: Ապա ինձ խնդրեց մոտը հանգիստ նստել, լաց չլինել ու չհեռանալ: Հանդարտ նստեցի կողքին, ինքը խաղաղ ու անդորր պառկեց: Թափառող հայացքով ինչ-որ բան էր փնտրում օդի մեջ. վերջին պահին կիսով չափ բարձրացավ եւ « Ու՞ր է իմ պորտֆելը, ես ընկնում եմ»,-ասաց ու փակեց աչքերը»:                                          Եվ այսպես, հունվարյան ցրտաշունչ մի օր սակավաթիվ մարդկանց ուղեկցությամբ, տխուր լռությամբ օրենբուրգյան սառը հողին են հանձնում Տերյանին…

Եվ միայն մարտ ամսի սկզբներին «Մշակն» իր «Վերջին տեղեկություններ» բաժնում տպագրում է. «Հաստատ աղբյուրից հաղորդում են, թե բանաստեղծ Վահան Տերյանը վախճանվել է»:

1940 թվականին Հայաստանի գրողների միությունը գրականագետ Սաքո Սուքիասյանին գործուղում է Օրենբուրգ: Նա մեծ դժվարություններով կարողանում է գտնել այն տունը, ուր իր վերջին օրերն է ապրել բանաստեղծը: Տեղի ղեկավարության աջակցությամբ հետը տարած մարմարե ցուցանակը փակցնում են տան ճակատին, որի վրա ռուսերեն և հայերեն գրված էր. «Այս տանը իր կյանքի վերջին օրերն է ապրել հայ բանաստեղծ Վահան Տերյանը: Անդամ ՀԿ(բ)Կ եւ ՀԿԳԿ»:

Գերեզմանի տեղը գոնե մոտավոր ճշտությամբ` անհնար է լինում պարզել: Թաղման մասնակիցներից ոչ մեկին չեն գտնում: Հին գերեզմանը լքված էր: Ժամանակին բանաստեղծի շիրիմի վրա եղել է սոսկ մի փայտե խաչ ու հակիրճ մակագրություն: Ձմեռվա բուք — բորանին խոր ձյան միջով ճանապարհ բացելով տարել-թաղել են։

Պատմում է ինքը` Սաքո Սուքիասյանը. «Օրենբուրգից վերադառնալուց առաջ ուզեցի մեկ անգամ ևս այցելել այն հողակտորը, որն իր մեջ պահում է մեզ համար խիստ թանկագին, մեր սիրելի պոետի աճյունը: Տխուր-տրտում հուշերով տոգորված` ես շրջեցի Օրենբուրգի հին գերեզմանոցի սահմաններում ՝մտքումս վերականգնեցի Տերյանի` դեռեւս 1904 թվականին գրված բանաստեղծությունը.

Իմ գերեզմանին դուք չմոտենաք,
Հարկավոր չէ ինձ ոչ ծաղիկ, ոչ սուգ,
Հանկարծ կզարթնի ջերմ լալու փափագ,
Սիրտս չի գտնի ոչ մի արտասուք:
Իմ գերեզմանը թող լինի հեռվում,
Ուր մահացել են շշուկ, երգ ու ձայն.
Թող շուրջս փռվի անանց լռություն,
Թող ինձ չըհիշեն, թող ինձ մոռանան:

Իմ գերեզմանին դուք չըմոտենաք,
Թողեք, որ հանգչի իմ սիրտը հոգնած,
Թողեք, որ լինեմ հեռավոր, մենակ.-
Չըզգամ որ կա սեր եւ ցնո’րք ու լա’ց…

Օրենբուրգի ղեկավարությունը Վահան Տերյանի դստերը` Նվարդ Տերյանին, 1964-ին Երևանից հրավիրում է Օրենբուրգ: Նախկին գերեզմանոցի սահմանից հանդիսավոր արարողությամբ հող են վերցնում, որը Նվարդը բերում է Երևան: Տեղադրում են Պանթեոնում։

Պոետի մահից երեք ամիս անց՝ 1920թ. ապրիլին, Անահիտ Շահիջանյանը դուստր ունեցավ և կոչեց իր ամուսնու վաղանցիկ սերերից մեկի՝ Հովհ. Թումանյանի դստեր՝ Նվարդի անունով:
Անթառամ Միսկարյան՝ Տերյանի քնքուշ սերը. բաժանվեց Մորոզովից, միակ որդուն կորցրեց 2-րդ աշխարհամարտում, պատերազմից հետո պարգևատրվեց, մահացավ 1969թ. միայնության մեջ:
Սուսաննա Պախալովա՝ Տերյանի ճակատագրական սերը: Երկրորդ անգամ ամուսնացավ Տերյանի մտերիմ ընկերոջ՝ Ալ. Մյասնիկյանի հետ: Վերջինիս մահից հետո ջերմ հարաբերություններ հաստատեց Օրջոնիկիձեի և Կիրովի հետ: Մահացավ 1937 կամ 38-ին:
Անահիտ Շահիջանյան՝ Տերյանի ամոքիչ սերը: Պոետի մահից հետո ամուսնացավ հոգատար, իրեն շատ սիրող Եզիազարյանի հետ: Այս մարդը ջանք և նյութական միջոց չխնայեց Տերյանի դստերը թոքախտից փրկելու համար: Նրանք որդի ունեցան: Անահիտ Շահիջանյանը մահացավ 1950-ին:

Նվարդն իր մահկանացուն կնքում է Մոսկվայում 1978 –ի հոկտեմբերի 12-ին: Աճյունասափորն ամփոփված է Գանձա գյուղի եկեղեցու գավթում, վրան քանդակագործ Արա Շիրազի հեղինակած խաչքար է կանգնած, որի ետևում Նվարդի ցանկությամբ փորագրված է.

Ծաղիկներըս դեռ չբացված, դեռ չկիզված հոգիներին,
Մանուկներին վառ-խլրտուն ասում եմ ես մնաք բարով:
Գնում եմ ես մի մութ աշխարհ, հեռու երկիր, էլ չեմ գալու,

Բարի հիշեք ինձ ձեր սրտում, մնաք բարով, մնաք բարով….

Մայք Թայսոն

Մայք Թայսոնը ծնվել է 1966 թվականին հունիսի 30-ին Նյու Յորքի Բրուքլին քաղաքում, Brownsville շրջանում: Նրա ծնողները Լորնան Սմիթն ու Ջիմի Քիրքպատրիկն է: Սակայն Մայքը ժառանգեց իր անունը իր մոր առաջին ամուսնուց: Նրա հայրը դուրս է եկել ընտանիքից մինչև Մայք ծնունդը: Մայքեն ունի ավագ եղբայր Ռոդնի և ավագ քույր Դենիզն: Նա շատ նուրբ էր և չգիտեր, թե ինչպես պաշտպանել ինքն իրեն: Մեծ եղբայր Ռոդնին և հարևան տղաները և դասընկերները մշտապես ծաղրում էին Մայքին: Մինչև 10 տարի նա պաթոլոգիականորեն անհնար էր պաշտպանել ինքն իրեն: Մի օր տեղական փողոցային խմբի անդամներից մեկը Մայքի ձեռքից խլեցին իր սիրելի աղավնուն և պոկեցին գլուխը: Մայքը զայրացել է և հարձակվել է վիրավորողի վրա և դաժանորեն ծեծել։ Այդ պահից Մայքը հարգվեց տեղացի անչափահասների ավազակների շրջանում, որոնք Մայքլին գցեցին իրենց շրջապատը։ Մայքլ Թայսնի այս գործողությունները տանում էին նրան որ պետք է ձերբակալել Թայսոնին։

Թայսոնին տարան անչափահասներ բատնտ այնտեղ նա ծանոթացավ Մուհամմեդ Ալիի հետ, որը խոսում էր վատ պահվածքով երեխաններհետ։ Ալիի հետ հանդիպումից հետո, նա առաջին անգամ մտածում էր բռնցքամարտի կարիերայի մասին:13 տարեկանում Թայսոնը ուղարկվել է Նյու Յորքի հյուսիսային մասում գտնվող անչափահաս իրավախախտների հատուկ դպրոց: Այս ժամանակահատվածում նա անառիկ էր և տարիքի համար մեծ ֆիզիկական ուժ էր ունեցել: Դպրոցում, որտեղ որոշել էր Թայսոնը, աշխատում էր նախկին բռնցքամարտիկ Բոբբի Ստյուարդը որպես ֆիզկուլտուրայի ուսուցիչ: Թայսոնը մի անգամ հայտնվելով պատժախուցում ասաց, որ ուզում է դառնալ բռնցքամարտիկ:Ստուարդը համաձայնել է պատրաստել նրան այն պայմանով, որ Մայքը չպիտի խախտի դպրոցի կանոնադրությունը: Մի որոշ ժամանակ անց Ստյուարդը կնքեց իր հետ մեկ այլ պայմանագիր. եթե Մայքը, գնում է դպրոց, ավելի շատ Ստուարդն զբաղվում է բռնցքամարտով: Թայսոնը, որը նախկինում մտավորապես հաշմանդամ դարձավ, կարողացավ զգալիորեն բարելավել իր ակադեմիական կատարումը: 13 տարեկան հասակում Մայքը կարող էր բարձրացնել 100 կիլոգրամ բարը սեղանի մամուլում:

1987 թվականին հունիսի 22-ին Թայսոնը ձերբակալվեց սպանությունների մեղադրանքով: Նա թալանեց վճարովի ավտոկայանատեղիի աշխատակցին, ապա հարվածեց իր գործընկերոջը, ով կանգնած էր նրա համար: Գործը փակվեց 105 հազար դոլար վճարելուց հետո: 1988 թվականը բեկումնային դարձավ Մայքի համար։ Նա հեռացրեց իր մարզիչ Քևին Ռունիին և հեռացրեց ողջ թիմին, որից հետո կարիերան սկսեց անկում ապրել: 1988 թվականին փետրվարի 9-ին Մայք Թայսոնը ամուսնացավ դերասանուհի Ռոբին Գիվենսի հետ:

Թայսնի առաջին կինը ՝ Ռոբին Գիվենսը

Հաջորդ տարի, փետրվարի 14-ին, նրանք բաժանվեցին Դոմինիկյան Հանրապետությունում: Մայք Թայսոնը երբեք չի ավարտել ավագ դպրոցը: 1990 թվականին Մայքը հրաժարվեց վերապատրաստումից և սկսեց ալկոհոլ օգտագործել: Հետևանքն էր այս է իր պարտությունը, «Buster» Douglas փետրվարի 11-ին, 1990 թվականին Ճապոնիայում, որը համարվում է մեծագույն սենսացիա է բռնցքամարտի պատմության մեջ․ բոլորը խաղադրույքէին կատարում Դուգլասի հաղթանակի վար։

Թայսոնի պարտությունը՝ Դուգլասին։

ԱՄՆ կաբելային հեռուստաալիքը Yes Network հարցազրույցում Մայք Թայսոնի խոստովանել , որ իր 1990 թվականին Դուգլասի դեմ պայքարը համարում է իր կարիերայի լավագույն մենամարտը. «Ես միշտ ասում եմ, որ իմ կարծիքով դա իմ լավագույն պայքարն էր, ես միշտ առաջինն եմ դնում: Դա տարօրինակ է, բայց Կաս Դ’Ամատո միշտ ինձ ասաց. «Դուք պետք է հաղթել բոլորին, դուք ի վիճակի եք անել դա, բայց թե ինչ է տեղի ունենում, երբ ծեծում եք դուք, թե արդյոք դուք կարող եք գործածել այն» և այս պայքարը ցույց տվեց, որ ես կարող եմ այդպես վարվելով հաղթել»:

Այս պայքարից հետո Թայսոնը վերադարձավ մարզումներին և ստորագրեց բուժման համար: 1991 թվականին հուլիսի 19-ին նրան մեղադրեցին 18-ամյա Desiree Washington-ին բռնաբարելու համար, որը ունեցել է «Ռոդ կղզի սև մեսիջ» կոչում:

Desiree Washington

Թայսոնը դատապարտվել է 1992 թվականին փետրվարի 10-ին: 1998թվականին մարտի 5-ին Թայսոնը դատի է տվել իր նախկին խթանողին, Դոն Քինգին, իրեն փոխհատուցելու համար 100 մլն դոլար փոխհատուցելու համար նյութական վնաս պատճառելու համար: Գործը չի հասել դատարան և մարվել է 14 մլն դոլարով:Նա ամուսնացած էր, երեք անգամ՝ առաջին կինը դերասանուհի Ռոբին Գիվնես

երկրորդ կինը՝ Մոնիկա Թորներ

իսկ երրորդ կինը՝ Լակկի Սպաերս։

Նա փոխեց իր կրոնը և դարձավ մահմեդական^[5]։ Երբ կրոնը փոխվեց, նրա անունը փոխվեց Մալիկ Աբդուլ Ազիզ։

 

Նեսոյի քարաբաղնիսը

 

Գյուղացիներից մեկը՝ Կիրակոսը մրսել էր եւ հիվանդացել ջերմում էր։ Նրա հարազատները , հարեւանները, հավաքվել էին նրա շուրջը եւ չիբուխ էին քաշում ։

Նեսո բիձին՝ տեսնելով Կիրակոսի վիճակը, որ նա չի քրտնում ,որոշում է քարաբաղնիս անել , որ հիվանդը քրտնի եւ շուտ լավանա։Առանց հաշվի առնելու Կիրակոսի կարծիքը, պղիձը ջուր են լցնում եւ կրակ վառում հետնել պարծենում , թե թանի-քանի մարդ է լավացել քարաբաղնիսով։      Շիկացածքարերը լցրեցին եռման ջրի մեջ, քարերը թշշացին  եւ ամպի նման գոլոշի բարձրացավ  վերմակները գցեցին Կիրակոսի վրա եվ 4-5 ուժեղ տեղաներով նստեցին խեղճի վրա ։       Հիվանդը աղաղակում էր օրհասական ջանքեր էր անում  շարժվելու, բայց չէր կարողանում, իսկ նրանք շարունակում էին պարծենալ , թե  իրենց  քարաբղնիսով սա է բուժվել, նա է բուժվել։           Նեսո բիձու պատմությունը, որ վերջացավ,վերկացան վերմակները բացեցին, գոլորշին վեր բարձրացավ, բայց հիվանդը չէր շարժվում։Քաշեցին,քաշքշեցին , բայց Կիրակոսը մահացել էր։ Նեսոն մոլորված կանգնած էր։Մինչ կինը ՝Կիրասոսի, սուգ քր անում տղաները քննարկում էին պատահածը.«Տո՛, դե ճակատի գիր ա էլի,հո նրանց էլ Նեսոն չի խեղդել…»։Նեսոն լուռ կանգնած՝ չիբուխ էր քաշում։

Վերլուծություն- Իմ կարծիքով այս պատմության մեջ ՝ իշխում է տգիտությունը։ նրանք փոխանակ դիմեին բժշկի օգնությանը, որոշեցին իբր «ավանդական» ձեւով բուժեն հիվանդին։Ահա եւ արդյունքը եւս մեկ մարդ մահացավ այդ «ավանդական» բուժումից։ Ցավալի է բայց այդօր էլ կան մարդիկ ,ովքեր կարծում են, որ հին մեթոդները ավելի լավ էին բուժում ,քան ժամանակակիցները։Իմ կարծիքով այս պատմությունը պիտի դաս լիներ մեզ համար,որ յուրաքանչյուր մարդ պիտի զբաղվի իր գործով , բժիշկը՝ բժիշկի, խոհարարը ՝խոհարարի ,ուսուցիչը  ՝  ուսուցչի … Մեզ  թվում է ,թե մենք ամեն ինչ շատ լավ գիտենք եւ ամեն ինչ կարող ենք , բայց կան բաներ, որ միեւնույն է մենք չգիտենո, իհարկե դա մենք չենք գիտակցում , և դրանից տուժում է ինչ-որ մեկը։ Թեպետ ՝ ինձ թվում է իր մեղքի բաժինն ունի նաեւ  Կիրակոսը, նա չպիտի զբաղվեր ինքնաբուժությամբ, այլ պիտի դիմեր բժշկի օգնությանը։

Հովհաննես Թումանյան

Հովհաննես Թադեւոսի Թումանյան ՝ հայ մեծագույն գրող ու բանաստեղծ, հասարակական գործիչ։ Ծնվել է 1869 թվականի փետրվարի 7-ին, Լոռվա Դսեղ գյուղում` հոգեւորականի ընտանիքում։

Նախնական կրթությունը ստացել է հայրենի գյուղում, այնուհետեւ Ջալալօղլու (այժմյան՝ Ստեփանավան) դպրոցում։ 1883 թվականից շարունակել է ուսումը Թիֆլիսի Ներսիսյան Ճեմարանում, սակայն նյութական ծանր իրավիճակի պատճառով 1887թ. ստիպված եղավ թողնել դպրոցը եւ սկսեց աշխատել Թիֆլիսի հայ եկեղեցական դատարանում, այնուհետեւ Հայ Հրատարակչական միության գրասենյակում (մինչեւ 1893թ)։

Թումանյանը սկսել է ստեղծագործել 80-ականների կեսից, այդ ժամանակ էլ սկսում է համագործակցել հայկական տարբեր թերթերի ու ամսագրերի հետ։ Լայն ճանաչում է ձեռք բերում «Բանաստեղծություններ» հավաքածուի (1-2 հատոր, 1890-92) լույս տեսնելուց հետո։ Թումանյանի գրական գործունեության ամենահայտնի շրջանն է համարվում XIX դարի վերջին տասնամյակը – XX դարի սկիզբը։ Այդ ժամանակաշրջանում է, որ Թումանյանը հանդես է գալիս որպես ժողովրդի ստեղծագործական ավանդույթների վրա հիմնվող բանաստեղծ։ Իր ստեղծագործություններից շատերում, նա նկարագրում է նահապետական օրենքներով ապրող գյուղացիների կյանքը, որը լի է ներքին ու հաճախ ողբերգական հակասություններով։ Այդ թեմային են նվիրված Թումանյանի այնպիսի պոեմները, ինչպիսին են «Մարոն» (1887, հրատարակվել է 1892թ), «Լոռեցի Սաքոն» (1889, հրատարակվել է 1890թ), «Անուշ» ողբերգությունը (1890, հրատարակվել է 1892թ)։

Թումանյանի պոեմներից, բալադներից ու հեքիաթներից շատերի հիմքում ընկած է ժողովրդական բանահյուսությունը։ Օրինակ՝ «Թմկաբերդի առումը» (1902, հրտ. 1905թ) հիմնված է ժողովրդական առասպելի վրա, ինչպես նաեւ «Ախթամար», «Փարվանա», «Սասունցի Դավիթ» պոեմները, «Մի կաթիլ մեղր» հեքիաթը։

1899 թվականին բանաստեղծը կազմակերպում է «Վերնատուն» գրական խմբակը, որի անդամ են դառնում բազմաթիվ հայ նշանավոր գրողներ ու բանաստեղծներ։

XX դարի սկզբին Թումանյանը հայտնի է դառնում նաեւ որպես հասարակական գործիչ։ 1905-07 թվականներին մասնակցում է Բաքվի հայ-թաթարական ընդհարումների հաշտեցմանը։ Ցարական կառավարության կողմից երկու անգամ ձեռբակալվում է (1908 եւ 1911) ու բանտ նետվում:

1912–1921 թթ.՝ Հայ գրողների կովկասյան միության նախագահն է։ Արդեն Հայքի խորհրդայնացումից հետո դառնում է Հայաստանին օգնության կոմիտեի նախագահ (1921-22)։

Հովհաննես Թումանյանը վախճանվել է 1923 թ. մարտի 23-ին, 54 տարեկան հասակում, Մոսկվայում։

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ՏՈՀՄԸ

Հայոց պատմության էջերում իրենց բազում սխրագործություններով հռչակված Մամիկոնյան նախարարական տան մի ճյուղը` Համազասպյանները X-XI դարերում Տարոնից գաղթել և բնակություն են հաստատել Լոռում մասնավորապես Դսեղում և նրա շրջակայքում:
Ըստ տոհմական ավանդության Թումանյանները սերել են Լոռու Մամիկոնյաններից: Այդ մասին պահպանվել են վավերագրեր: Թումանյանը նույնպես իրեն համարել է Մամիկոնյաններից սերված և 80-90-ականների նրա նամակների մի մասը կրում է «Հովհաննես Թումանյանց — Մամիկոնյան» կնքադրոշմը:
Նախքան գրական ասպարեզ մտնելը` 1887թ. Թումանյանը գրել է իր նախնիների բավական մանրամասն պատմությունը` «Գործք հարանց» վերնագրով: Այստեղ բանաստեղծը հիշատակում է իրենց տոհմական անունը` Տերսանք, նրանք աչքի էին ընկնում պատվասիրությամբ, վեհանձնությամբ, ռազմական ոգով և կենսուրախ բնավորությամբ:
Ավելի ուշ 90-ական թվականներին Թումանյանը կազմել է նաև իր տոհմի ճյուղագրությունը:
Նախնիների «Վարքագրությունը» բանաստեղծը սկսում է իր ապուպապի հորից` տոհմի Նահապետ Բարխուդարից, որի ծննդյան տարեթիվն անհայտ է, ոչինչ չգիտեն նաև նրա գործերի մասին:
Տոհմի շառավիղն իբրև նահապետի համարվել է ավագ որդին:
Մեհրաբ (1740-1860)-ամուսնացել է ղազախեցի Ղազար քյոխվայի դստեր` Շահրուբանի հետ: Նա խելացի, արթուն և արի նահապետ էր: Մեհրաբը եղել է Դսեղի գյուղապետը և կոչվել է «յուզբաշի»:
Հովակիմ (Օվագիմ 1760-1855) – Քաջ ու հաղթանդամ Լոռու հայտնի իգիթներից մեկը: 18-րդ դարում, շնորհիվ իր քաջագործությունների նա մեծ հռչակ է ձեռք բերում: Խաչատուր Աբովյանն իր «Վերք Հայաստանի» վեպում տվել է Մեհրաբ և Օվագիմ Յուզբաշիների վիպական նկարագրությունը:
Հովհաննես աղա (Ուհանեզ 1795-1868)
1826-1827 թթ. Ուհանեզ աղան ռուսական բանակում պարսկերենի թարգմանիչ էր, անվանի զինվորական, մասնակցել է մի շարք պատերազմների: Նրա թուրն այժմ էլ պահպանվում է Թումանյանի տուն-թանգարանում: Կռվում տարած քաջագործությունների համար ստանում է շքանշաններ ենթասպայի աստիճան: Բացի այդ նա մեծ աշխատանք է կատարել Հայաստանի զանազան վայրերում ճանապարհներ կառուցելու համար:
Հովհաննես աղի կինը գեղեցիկ ու կիրթ կին էր. չէր սիրում գյուղի աշխատանքը: Նա ավելի էր սիրում քաղաքը և քաղաքային կյանքը: Նա է հետևել թոռան կրթությանը, նրա հագնվելուն, շարժուձևին, պահանջելով, որ ամեն ինչ մաքուր լինի: Թոռան անունը դրել է իր ամուսնու անունը` Օհաննես աղա: Եւ գյուղում այդպես էլ կոչում էին Թումանյանին` Օհաննես:

Ասլան (1839-1898)- տոհմի շառավիղներից նշանավորը, բանաստեղծի հայրը: Սանահինի վանքում երկու տարի դպիրի պաշտոն վարելուց հետո, 1874-ին, հակառակ իր կամքի ձեռնադրվում է քահանա` Տեր-Թադևոս անվամբ: Նա վերին աստիճանի բարի, անձնվեր մարդ էր, զվարճախոս: Ունեցել է հասարակական գործչի ջիղ. նա եղել է նախաձեռնողը կամ մասնակիցը Դսեղի կրթալուսավորական գործերի: Նրա անունը հիշատակվում է գյուղի դպրոցի հոգեբարձուների թվում: Իր աշխարհիկ հակումներով քահանան աջակցել է հայրենի գյուղում թատերական ներկայացումներ կազմակերպելու գործին:

 

Սոնան /1842-1936/- բանաստեղծի մայրը, ծագում էր Քոչարյանների տոհմից , նույնպես Դսեղցի: Նրա հայրն ու եղբայրները փորձված հովիվներ ու որսորդներ են եղել: Սոնան բարձրահասակ, գեղեցիկ, աշխատասեր կին էր: Իր բազմանդամ ընտանիքի հոգսերով ծանրաբեռնված` գիշերները ճախարակի առջև նստած` թել էր մանում, հետն էլ երգում էր արևելյան եղանակներ, ժամանակի տարածված ժողովրդական և հայրենասիրական երգեր: Լինելով զրույց սիրող և լավ պատմող կին` նա իր երեխաներին լեգենդներ, առակներ և հեքիաթներ էր պատմում , համեմած ժողովրդական ոճով և դարձվածներով:
Հովհաննեսից բացի, Սոնան և Տեր-Թադևոսը ունեցել են յոթ զավակ` չորս տղա և երեք աղջիկ:
Ռոստոմ — 1871-1915թթ.
Օսան – 1874-1926թթ.
Իսկուհի – 1878-1943թթ.
Վահան – 1881-1937թթ.
Աստղիկ – 1885-1953թթ.
Արշավիր — 1888-1921թթ.
Արտաշես – 1892-1916թթ.

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆԸ

Հովհ. Թումանյանը խիստ կանոնավոր կրթություն երբևէ չի ստացել: Նախնական գրաճանաչություն սովորել է հորից: Ութ տարեկան հասակում մի խումբ գյուղացիների հետ գրել-կարդալ է սովորում հորեղբոր` Գրիշկա բիձու նորաբաց «դպրոցում», որտեղ մատիտները արճիճից էին, թանաքը` կակաչ ծաղկից, որ աշակերտներն իրենք էին պատրաստում: Մի քանի ամիս այդտեղ սովորելուց հետո, 1877 թ. Սկսում է հաճախել գյուղում բացված Սահակ վարժապետի դպրոցը, որն իր «Ինքնակենսագրության» մեջ Թումանյանը շատ վառ ու պատկերավոր ձևով է նկարագրում: Դպրոցը Տեր-Թոդիկյան տիպի էր, որտեղ գործադրվող «մանկավարժական մեթոդներն» էին ծեծը վիրավորանքները` գիտելիքների չնչին պաշարի դիմաց: Տեր Սահակը երեխաներին «կառավարում էր գավազանավ երկաթյավ»: Դաժան ծեծից Թումանյանը զերծ է մնացել, քանի որ «վարժապետը քաշվում էր հորիցս, մանավանդ մորիցս էր վախենում»:
1879 թ. Տեր Թադևոսը որդուն տանում է Էջմիածին` Գևորգյան ճեմարանում ուսման տալու, սակայն տեսնելով սաների դեղնած դեմքերը, Հովհաննեսին ետ է բերում գյուղ: Նույն թվականի աշնանը, տեր Թադևոսը լսելով Ջալալօղլու (այժմ Ստեփանավան) նորաբաց երկսեռ դպրոցի մասին, նրան փոքր եղբոր հետ ընդունել է տալիս այդտեղ`ուսումը շարունակելու:

 

Դպրոցի տեսուչը` Տիգրան Տեր-Դավթյանը, որ ժամանակի կրթված և զարգացած դեմքերից էր, Թումանյանի հոր մտերիմներից էր: Պատանի Հովհաննեսը սկզբնական շրջանում ապրում է ուսուցչի տանը, օգտվում նրա հարուստ գրադարանից: Ապագա բանաստեղծը սիրահարվում է տեսչի ավագ դստերը` Վերգինեին, որի այն խոսքին. «չլինի թե ինձնով տարված դասերիդ մասին մոռանաս», պատասխանում է իր առաջին սիրային «Հոգուս հատոր» ոտանավորով (1881 թ.): Այդ տարիներին Թումանյանը գրում է և՛ սիրային, և՛ հայրենասիրական, և՛ երգիծական բանաստեղծություններ: 1883 թ. ամռանը ցարական կառավարության հրամանով Փակվում են հայկական դպրոցները, և Թումանյանը վերադառնում է Դսեղ: Նույն թվականի սեպտեմբերին հայրը նրան տանում է Թիֆլիս, որն այդ ժամանակ խոշոր մշակութային կենտրոն էր և հայտնի էր հայկական դպրոցներով ու արվեստի օջախներով:
Սկզբում Տեր-Թադևոսը որդուն տալիս է կադետական դպրոց (Միջնակարգ զինվորական դպրոց ցարական Ռուսաստանում), որովհետև շատ էր ուզում, որ նա իր պապի նման հայտնի զինվորական դառնա, բայց շատ չանցած, չդիմանալով գիշերօթիկի փակ ու ծանր կյանքին, Թումանյանը թողնում է այն:
Այնուհետև ընդունվում է Ներսիսյան դպրոցի 2-րդ դասարան: Ուսումնառությունը տևում է մոտ երեք տարի, որի ընթացքում նա ձեռք է բերում գիտելիքների հարուստ պաշար` հատկապես հումանիտար գիտությունների ասպարեզում: Թումանյանի ուսուցիչներից էին ժամանակի հայտնի մտավորականներ. Վիպասան Ծերենցը (Հ. Շիշմանյան), Գ. Բարխուդարյանը (Շիլլերի թարգմանիչ), բանասեր Կ. Կոստանյանը, ճանաչված թարգմանիչ և մանկավարժ Փ. Վարդանյանը և շատ ուրիշ հայտնի դեմքեր: Պատանի բանաստեղծի աշխարհայացքի ձևավորման գործում կարևոր նշանակություն են ունենում Խ. Աբովյանի «Վերք Հայաստանի», Րաֆֆու «Սամվել» վեպերը, Մ. Նալբանդյանի գեղարվեստական ստեղծագործություններն ու հոդվածները:

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ԱՄՈՒՍՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

1888 թվականին, տասնինը տարեկան հասակում, Թումանյանն ամուսնանում է տասնյոթամյա Օլգա Մաճկալյանի հետ:
ՕԼԳԱ ՄԱՃԿԱԼՅԱՆԻ ՀՈՒՇԵՐԻՑ

Մեր հանդիպումը
1887 թ. սեպտեմբերի վերջերին ես ու ընկերուհիս ` Օսանը գնացինք տատիս մոտ: Ճաշեցինք այնտեղ: Երեկոյան դուրս եկանք փողոց, որ մի նեղ ճանապարհ էր հին, միհարկանի տներով: Հենց տատիս տան կողքին, մի սենյակում ապրում էր մի ընտանիք` նախշքար (ներկարար) Բագրատ Թումանյանը` իր կնոջ հետ: Մենք այդ փողոցումն էինք, երբ այդ տնից դուրս եկավ մի միջահասակ կին, նրա ետևից` բարձրահասակ, նիհար կազմվածքով, գանգուր մազերով մի երիտասարդ: Կինը դիմեց մեզ.
-Չգնա՞նք նորակոչիկներին տեսնելու:Այն տարին հայերից նոր էին զինվոր հավաքում: Մենք հրաժարվեցինք ու եկանք տուն:
Մյուս օրը, կեսօրին, երբ մեր տան պատուհանից դուրս էի նայում, տեսնեմ անցնում է մեր փողոցով նույն գանգուր մազերով տղան:
Ըստ երևույթին, նա երեկ հետևել էր մեզ: Երրորդ օրը եկավ մեր տուն ձեռքին թղթեր, որ իրեն էր տվել կոնսիստորի անդամ Հովհաննես քահանա Մարտիրոսյանը: Ես թղթերը վերցրի, միմյանց նայեցինք, ժպտաց և գնաց: Հետո իմացա, որ կոնսիստորիայի գրագիրն է, լավ էլ ձեռագիր ունի:
Անուշկի տատս ինձ պատմեց, որ այդ տղային վաղուց գիտի, իր հարևանն է, հաճախ իր համար նամակներ է գրում. անունն Օհանես է և շատ է հավանում նրան: Դրանից հետո շարունակ գալիս էր, թղթեր բերում: Շատ անգամ նրան մայրս էր ընդունում, ներս էր կանչում, խոսում էին, թղթերը թողնում էր ու գնում:
Հետո իմացա, որ մայրս, տեր Հովհաննեսի և Ներսես քահանա Աբովյանի հետ, առանց իմ գիտության, որոշել են մեզ նշանել և ամուսնությունից հետո Օհանեսին քահանա ձեռնադրել: Ներսես Աբովյանը (Օհանեսի ընկեր Անուշավան Աբովյանի հորեղբայրը) նույնպես կոնսիստորի անդամ էր:

 

 

Մեր ծանոթությունը
1888 թ. հունվարի 1-ին առավոտյան մայրս մեր խոհանոցում մի ծիտ է տեսնում, բռնում է ու բերում սենյակ: Ծիտը դրինք վանդակում: Մայրս ասաց, որ դա լավ նշան է, Նոր տարվա բերած բախտը:
Երեկոյան Օհանեսը եկավ մեր տուն Նոր տարին շնորհավորելու: Մայրս ընդունեց նրան, բերեց սեղանատուն, սկսեցինք զրուցել: Օհանեսը հարցրեց.
-Էդ ի՞նչ ծիտ եք բռնել, տեսնենք ի՞նչ թռչուն է:
Մայրս ցույց տվեց:
Օհանեսը մի երկու ժամ նստեց, խոսեցինք դեսից-դենից ու գնաց:
Մի քանի ժամանակ անց մայրս ասաց, որ ուզում են մեզ նշանել:
…Երկու ամսից մեզ նշանեցին: Հայրը` Տեր-Թադևոսը, եկավ գյուղից մի քահանայի և մի վարդապետի հետ: Մեզ մոտ էլ երկու քահանա կային, էնպես որ չորս քահանա և մի վարդապետ մեզ նշանեցին` 1888 թ. մարտի 24-ին :
Նշանվելուց հետո Օհանեսը համարյա ամեն օր մեզ մոտ էր լինում ճաշերին և գնում էր ուշ երեկոյան: Մի օր Զատկին եկավ, ինձ համար մի զույգ գեղեցիկ կոշիկներ բերեց, նոր ձևի:
Կոշիկներից հետո առաջին նվերը, որ ստացել եմ իմ նշանածից, Հոմերոսի «Իլիականն» ու «Ոդիսականն» էին և «Վերք Հայաստանին»:
Աբովյանի գիրքն ինձ ծանոթ էր արդեն, իսկ Հոմերոսը չէի կարդացել: Օհանեսն ինձ հետ կարդում էր և բացատրություններ տալիս:
Օհանեսը գյուղից եկավ 1888-ի սեպտեմբերի 20-ին: Երկու ամսից, դեկտեմբերի 1-ին պսակվեցինք: Ես տասնյոթ տարեկան էի, Օհանեսը` տասնինը:

…Անցավ մի քանի օր, մեր տանը նորից սկսեցին խոսել Օհանեսին քահանա ձեռնադրելու մասին: Ամեն օր ասում էին, որ գնա եկեղեցի և ժամերգություն սովորի, իսկ նա չէր գնում ու չէր ուզում: Մի տարվա մեջ Թիֆլիսի բոլոր եկեղեցիներում եղավ, բոլորից էլ դժգոհ էր. մի տեղ քահանաները կռվում էին, մյուս տեղը, թե` հեռու է և այլն: Վերջը ղրկեցին վանքի եկեղեցին: Այնտեղ էլ չմնաց: Մի առավոտ պարսավ գրեց թեմի առաջնորդ` Արիստակես եպիսկոպոս Սեդրակյանի վրա և դրանից հետո հեռացավ կոնսիստորի ծառայությունից…

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ԶԱՎԱԿՆԵՐԸ

 

ՄՈՒՇԵՂ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ 1889-1938 թթ.

Ծնվել է Թիֆլիսում:
Թիֆլիսի արական գիմնազիայից հետո, ընդունվել է Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի ֆիզիկա-մաթեմատիկական ֆակուլտետի բնագիտական բաժին: Ապա սովորել է նույն քաղաքի Սակրավորների ուսումնարանում: Զինվորական ծառայության է անցել Ալեքսանդրապոլում: 1916 թ. կամավորների կազմում մեկնել է Արևմտյան Հայաստան, զբաղվել որբերի խնդիրներով: Այնուհետև Թիֆլիսում անցել է ուսուցչության և զբաղվել այգեգործության ու պտղաբուծության վերաբերյալ գիտական աշխատանքով: 1937 թ. Խորհրդային իշխանությունների կողմից ձերբակալվել և աքսորվել է Սիբիր, որտեղ էլ զոհվել է: Մուշեղ Թումանյանն ունեցել է երեք երեխա` Անահիտ, Նադեժդա, Վիգեն:

 

ԱՐՏԱՎԱԶԴ ԹՈԻՄԱՆՅԱՆ 1894-1918 թթ.

Ծնվել է Թիֆլիսում:
Սովորել է Լիսիցյան մասնավոր պանսիոնում, ապա Ներսիսյան հռչակավոր դպրոցում, այնուհետև նկարչության և քանդակագործության ուսումնարանում: Կերպարվեստի առաջին դասերն առել է մեծանուն նկարիչ Եղիշե Թադևոսյանից: Արվեստի նկատմամբ մեծ սերը Արտավազդին հասցրեց Մոսկվա` Պ. Ի. Կելինի նկարչական ստուդիայում սովորելու: Մեզ են հասել Արտիկի գեղանկարչական մի քանի աշխատանքներ, չափածո, արձակ գործեր, արվեստաբանական վերլուծություններ և հոդվածներ, նաև պիեսներ կերպարվեստի հռչակավոր վարպետների մասին`«Վան Դեյք», «Տիցիան», «Ռուբենս» և այլն: Ի դեպ այդ պիեսներից մի քանիսն արդեն բեմադրվել են: Դսեղում բեմադրվել է նաև Արտավազդի կողմից պիեսի վերածված «Գիքորը» պատմվածքը, որին ներկա է եղել Հովհ. Թումանյանը: Արտավազդը նույնպես երբեմն հայտնվել է սիրողական բեմում, որպես դերասան:
Իր ժողովրդի համար ամենածանր ժամանակ նա մեկնեց Արևմտյան Հայաստան: 1918 թ.-ին 24 տարեկան հասակում զոհվեց Վանում: Արտիկի նահատակությունը մեկընդմիշտ ընկճեց Թումանյանին և մեծապես արագացրեց նրա մահը:

 

ՀԱՄԼԻԿ ԹՈԻՄԱՆՅԱՆ 1896-1938 թթ.

Ծնվել է Թիֆլիսում:
Ներսիսյան դպրոցից հետո ընդունվել է Փարիզի Սորբոնի համալսարանի փիլիսոփայության բաժին, ավարտել 1924-ին: Ֆրանսիայում մտել է կոմունիստական կուսակցության շարքերը: 1924-ին վերադառնալով Թիֆլիս, շարունակել է կուսակցական գործը: Շուտով անցել է աշխատանքի Վրաստանի գիտությունների ակադեմիայում, որպես ավագ գիտաշխատող: Համլիկ Թումանյանը բազմաթիվ թարգմանություններ է կատարել Ռ. Թագորից, (Մահիկը, Պարտիզպանը տպագրվել են Վիեննայում 1922-ին, Երևանում` 1955-ին և 1961-ին), նաև Պուշկինի ստեղծագործություններից: 1937 թ. Խորհրդային ռեժիմը ձերբակալեց նրան` հարազատների համար անհայտ թողնելով սպանության օրը և վայրը:
Համլիկն ուներ մեկ աղջիկ Նեկտար անունով:

 

ԱՐԵԳ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ 1900-1939 թթ.

Ծնվել է Թիֆլիսում:
Թիֆլիսի Լիսիցյան գիմնազիան ավարտելուց հետո, 1917-ին անցել է կոմունիստական կուսակցության շարքերը և կատարել տարբեր կուսակցական և պետական աշխատանքներ: 1933-ին ընդունվել է Մոսկվայի Կարմիր պրոֆեսուրայի ինստիտուտի պատմության ֆակուլտետը, այնուհետև դասավանդել նույն ինստիտուտում: 1937-ին խորհրդային ռեժիմն Արեգ Թումանյանին աքսորել է և 1939-ի օգոստոսի 30-ին գնդակահարել: Գնդակահարված իր մյուս եղբայրների նման Արեգի մասունքների վայրն անհայտ է: Ունեցել է մեկ դուստր` Սուրման:

 

ԱՇԽԵՆ ԹՈԻՄԱՆՅԱՆ 1891-1968 թթ.

Ծնվել է Թիֆլիսում:
Թիֆլիսի երրորդ իգական գիմնազիան ավարտելուց հետո Աշխենն ուսանել է կանանցբարձրագույն դասընթացներում: 1911-ին ամուսնացել է իրավաբան Գևորգ Խատիսյանի հետ: «Դաշնակցությանգործի» դատավարությանժամանակ, 1912-ին Գևորգ Խատիսյանը Հովհ. Թումանյանի դատապաշտպանն էր: 1922 թ. Աշխենը տեղափոխվել է Ստեփանավան` քաղաքի գործադիր կոմիտեում աշխատելու, ապա` Երևան: 1925-ին Աշխենը Հանրային գրադարանին կից ընթերցասրահի վարիչն էր: Իսկ 1926-1933թթ. նույն գրադարանի տնօրենը: Աշխատել է նաև Հայկական հանրագիտարանում: Բազմաթիվ թարգմանություններ է կատարել հայերենից ռուսերեն, այդ թվում և հոր «Գիքորը» պատմվածքը: Աշխեն Թումանյանը Երևանի Հովհ. Թումանյանի թանգարանի առաջին տնօրենն էր հիմնադրման օրից մինչև 1966 թ.:
Ունեցել է մեկ որդի` Հովհաննես անունով:

 

ՆՎԱՐԴ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ 1892-1957 թթ.

Ծնվել է Թիֆլիսում:
Հովնանյան դպրոցն ավարտելուց հետո Նվարդն ընդունվել է Անդրկովկասյան համալսարանի պատմագիտության ֆակուլտետը: 1925-ին տեղափոխվել է Երևան և աշխատանքի անցել Նյութական մշակույթի պատմության ինստիտուտում: 1943-ից մինչև մահ Նվարդը Գիտությունների Ակադեմիայի Մ. Աբեղյանի ինստիտուտի գիտաշխատող էր: Նա իր հոր կյանքի և հոգևոր ժառանգության լավագույն ուսումնասիրողներից է, բազմաթիվ գիտական աշխատությունների հեղինակ: «Թումանյանի կապերը ռուս գրականության հետ» ատենախոսության համար Նվարդ Թումանյանն արժանացել է բանասիրական գիտությունների թեկնածուի աստիճանի: Նվարդը Դսեղի տուն-թանգարանի հիմնադիրներից է և մեծ ներդրում ունի նաև երևանյան թանգարանի կազմակերպման գործում:

 

ԱՐՓԵՆԻԿ ԹՈԻՄԱՆՅԱՆ 1899-1981 թթ.

Ծնվել է Թիֆլիսում:
Գայանյան օրիորդաց դպրոցից հետո Արփենիկն ընդունվել է Թիֆլիսի Պոլիտեխնիկական ինստիտուտ: Սակայն շատ շուտով տեղափոխվել է Մոսկվա և աշխատանքի անցել Նախարարական խորհրդի հայկական բաժնում: Որոշ ժամանակ անց նշանակվել է Լենինյան հանրային գրադարանի հայկական բաժնի գլխավոր գրադարանավար: Կյանքի վերջին շրջանում տեղափոխվել է Երևան: Գրադարանավարական գործի մեծ փորձն Արփենիկը ներդրեց իր հոր` Հովհաննես Թումանյանի անձնական բացառիկ գրադարանի մշակման գործում:

 

ԱՆՈՒՇ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ 1898-1927 թթ.

Ծնվել է Թիֆլիսում:
Անուշը սովորել է Թիֆլիսի Գայանյան օրիորդաց դպրոցում: Սիրել է դաշնամուր նվագել և ընթերցանությամբ զբաղվել: Գրել է ոտանավորներ ու քառյակներ: Նաև երկու պատմվածք` նվիրված իր հռչակավոր հորը: Անուշը Հովհ. Թումանյանի տասը զավակներից ամենից ռոմանտիկն ու երազկոտն էր: Նա ապրեց մի կարճ և ներքին հակասություններով պայմանավորված կյանք:

 

ՍԵԴԱ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ 1905-1988 թթ.

Ծնվել է Թիֆլիսում:
Ծննդյան վկայականում Սեդա անվան դիմաց գրված է նաև Հայկանուշ: Եվ դա մի պատմական հանդիպման արդյունք է, որ տեղի ունեցավ մինչև աղջկա ծնունդը Անդրանիկ զորավարի և Հովհ. Թումանյանի միջև: Իմանալով, որ Թումանյանների ընտանիքում համալրում է սպասվում, Անդրանիկ Զորավարն առաջարկեց Թումանյանին տղա ծնվելու դեպքում, ի նշան իրենց բարեկամության, երեխային կոչել Հայկ` իր քեռորդու անունով, ով ընկել էր հերոսի մահով, իսկ աղջկա դեպքում Հայկանուշ` ի հիշատակ իր քրոջ վաղամեռիկ դստեր: Թումանյանը չանտեսեց իր մեծ բարեկամի կամքը, բայց և կատարեց ի’ր ընտանիքի կամքը. նորածնին կոչեց Սեդա-Հայկանուշ: Գայանյան դպրոցն ավարտելուց հետո, սովորել է Երևանի պետական համալսարանի գյուղատնտեսական ֆակուլտետում և Եսենտուկիում մասնակցել ռենտգենոլոգիայի դասընթացներին: Թարգմանել է Պոլ դե Կրայֆի «Միկրոբներ որոնողները» գիրքը, որ պատմում է Կոխի, Պաստերի, Մեչնիկովի մասին: Սեդան մեծ մասնակցություն է ունեցել Թիֆլիսի իրենց բնակարանից իրերի Երևան փոխադրման և հուշասենյակների ձևավորման գործում: Ունեցել է մեկ դուստր` Իրմա անունով:

 

ԹԱՄԱՐ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ 1907-1989 թթ.

Ծնվել է Թիֆլիսում:
Թամարը նախնական կրթությունը ստացել է Թիֆլիսի Գայանյան օրիորդաց դպրոցում: Հետո սովորել է Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում: 1933-ին մտել է մեծանուն ճարտարապետ, Երևանի գլխավոր հատակագծի հեղինակ Ալ. Թամանյանի արվեստանոց: Թամարը ղեկավարել է թանգարանը 1966-1989 թթ.: Նա մտահղացավ և ի կատար ածեց թանգարանի մի անկյունում «Վերնատան» հուշասենյակը վերստեղծելու գաղափարը: Նրա ջանքերով է ստեղծվել նաև «Լոռվա ձոր» համայնապատկերը, որի դիտումն ուղեկցվում է Ա. Տիգրանյանի «Անուշ» օպերայի հնչյուններով:

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ՃԱՄՓՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Զարգացման խնդիրը Թումանյանի համար միշտ եղել է կենսական ու առաջնակարգ: Ներսիսյան դպրոցից հեռացավ առանց նույնիսկ չորրորդ դասարանն ավարտելու, հետագայում էլ, չնայած իր բուռն ցանկությանը, հնարավորություն չունեցավ շարունակելու ընդհատված ուսումը: Դեռ Ներսիսյան դպրոցում նա երազել է սովորել Վենետիկի Մուրատ-Ռափայելյան վարժարանում: Իննսունական թվականների կեսերին բանաստեղծի գրական բարեկամները նրա իղձերն իրականացնելու նպատակով մշակում են բավականին հրապուրիչ մի ծրագիր: «Եթե քեզ ապահովացնենք, կերթա՞ս արտասահման ուսանելու, կհամաձայնե՞ս»,-հարցնում են նրան: «Ոչ թե կհամաձայնեմ,-պատասխանում է բանաստեղծը,- այլև ինձ շնորհապարտ կհայտնեմ ձեր առաջ, որովհետև դուք ուզում եք կատարել իմ ամենասուրբ երազը.այդ իմ էության իմ կյանքի խնդիրն է»:Աղայանը աքսորավայրից Թումանյանին գրած մի նամակում խորհուրդ է տալիս ապահովություն ստանալու դեպքում գնալ ոչ թե Ղարաբաղ,- ուր որ ճանապարհորդելու ցանկություն էր հայտնել Թումանյանը,- այլ` Եվրոպա. «…Ապահովություն որ ստանաս, իսկույն վազիր Եվրոպա…փախի՛ր, փախի՛ր դեպի Եվրոպա: Ղարաբաղը չի փախչում… նորանոր տպավորություններով ամբարվելու համար թարմ հասակ է հարկավոր, որ այժմ ունիս, և պետք է շտապես: Չասես, թե լեզու չգիտես-գլխավորը լեզուն չէ, այլ աչքերը…»: «Եվրոպայի խնդիրը» կրկին արծարծվում է 1900 թ., երբեմնի «Հնգյակի» անդամներից մեկի` Արս. Ղլտճյանի կողմից: Այդ առթիվ, նույն թվականի փետրվարի 19-ի նամակում Թումանյանը գրում է դառն հեգնությամբ լի հետևյալ տողերը. «Իսահակյանն ինձ պատմեց, թե դու մտածում ես գլուխ բերել իմ արտասահման գնալու գործը: Պետք է դարձյալ շնորհակալ լինեմ, որ այս տխուր օրերում ինձ երբեմն ծիծաղեցնում եք: Ար-տա~-սա~հ-մա~ն… Ցնորքները բանաստեղծներին են վայել, վարդապետ մարդը պետք է գործնական լինի , ինչպես եղած է միշտ: Ես չեմ կարողանում այս սահմանում ապրել, դու արտասահման ես ղրկում: Կամ գուցե մոռանում ես, որ Էջմիածնի Միաբանությունից մեծ մի ընտանիք կա իմ շալակին: Ո՛չ, սիրելիս, այդ թող.այդ արդեն ուտոպիա է: Ես ավելի համեստ մի ցնորք ունեմ-գնալ մի երկու տարի մնալ Պետերբուրգ կամ Մոսկվա, բայց ամաչում եմ ասել…»: 1895 թ. նոյեմբերին Թումանյանը կատարում է մի երկար ուղևորություն` Բորժոմ-Ախալցխա-Ախալքալաք-Ալեքսանդրապոլ -Կարս-Ալեքսանդրապոլ-Ղարաքիլիսա-Դիլիջան-Երևան-Էջմիածին ուղեգծով: Նրա խնդիրն է եղել հիշյալ վայրերում կազմակերպելու «Հանգանակող և գործադրող կոմիտեի» մասնաճյուղեր կամ «տեղական կոմիտեներ»: Դրանք Արևմտյան Հայաստանից Կովկասում հանգրվանած հայ գաղթականությանն օգնող կազմակերպություններ էին:

 

Դեպի Կարս կատարած ուղևորության ժամանակ, Ախալցխայում, Ախալքալաքում, Ալեքսանդրապոլում, Երևանում Թումանյանը առիթ է ունենում հաղորդակցվելու այդ քաղաքների մտավորականության, հասարակության, ժողովրդի ներկայացուցիչների հետ, որոնցից շատերն առաջին անգամ դեմ առ դեմ հանդիպելով բանաստեղծին արտահայտում են իրենց սերն ու հարգանքը նրա նկատմամբ: Նամակներից մեկում Թումանյանը խոսելով իր համար անակնկալ այդ վերաբերմունքի մասին, գրել է.«Ճանապարհին պատիժներից շատ պատիվներ եմ առել…Ուղիղն ասած`ես չգիտեի, թե այսքան ուշադրության արժանացած կլինեմ: Խեղճ ժողովուրդ, որ յուր աղքատությունով էլ է ուրախանում»: Ալեքսանդրապոլում Թումանյանը մի շաբաթ հյուրընկալվում է Իսահակյանի հայրենի հարկի տակ: «1895 թվի ձմեռնամուտին Օհաննեսը երևաց Ալեքսանդրապոլում,- պատմում է Իսահակյանն իր հուշերում:-Իջել էր հյուրանոց, ես տեղափոխեցի մեր տունը: Մի շաբաթ մնաց Ալեքսանդրապոլում: Գալիս էր Թիֆլիսից` Ախալցխայի և Ախալքալաքի վրայով, գնում էր Երևան, Էջմիածին: Ինչ որ միսիայով էր շրջում նա: Հայ կյանքը ալեկոծված էր արևմտահայերի ջարդերի սարսափելի լուրերով և ջարդերին ականատես, փախած հայ գաղթականների սրտակեղեք պատմություններով: Ամեն գիտակից հայ ծանր մտահոգություններ ուներ արևմտահայերի և հայկական հարցի ճակատագրի նկատմամբ: Անշուշտ Օհաննեսի ուղևորությունը կապված պիտի լիներ այդ դրության վերաբերյալ գործերի հետ…Նա անվերջ տեսակցությունների մեջ էր քաղաքի ինտելիգենցիայի և հասարակության ներկայացուցիչների հետ, հետաքրքրվում էր գաղթականների վիճակով և տետրակներ էր լեցնում նրանց պատմածներով: Այդ օրերից մնում է ինձ մոտ մի թանկագին հիշատակ, մի թղթի կտոր` Օհաննեսի ձեռագիրը` «Երկու սև ամպ» բանաստեղծությունը, որ նոր էր գրել: Ձմեռվա ցրտերին Օհաննեսին ճանապարհ դրինք Երևան»:
Ավ. Իսահակյան

1896-ին, Արսեն Ղլտճյանին գրած մի նամակում, Թումանյանը ցանկություն է հայտնում մի նոր ուղևորություն կատարելու, տեսնելու գաղթականներին: «Ես սաստիկ ցանկանում եմ ճանապարհորդություն անել դեպի Իգդիրի կողմերը, Երևանի նահանգում, և գյուղերում ու ճանապարհներին տեսնել պանդուխտներին: Թեև ձմեռը խիստ է, բայց ցանկությունս այնքան մեծ է, որ ոґչ մի ձմեռ արգելք չի կարող լինել. միայն փողի խնդիր կա: Տեսնենք ինչպես է լինում, թե չեղավ, շատ կվշտանամ»: Հավանորեն հենց «փողի խնդիրն» է արգելք եղել, որ բանաստեղծը չի իրականացրել իր այդ մտադրությունը: Արամ Ինճիկյան (Թումանյանի կյանքի և ստեղծ. Պատմությունը 1869-1899 թթ.) «1901 թվի սեպտեմբերին Օհաննեսը Ալեքսանդրապոլ եկավ Աբասթումանից, ուր նա բժշկվում էր: Ճանապարհին կանգ էր առել Ախալքալաքում, այցելել էր Փարվանա լիճը, որի հայտնի լեգենդի մասին վաղուց ի վեր մտորում էր: Լսել էր Թմկաբերդի լեգենդը: Չէր կարողացել գնալ բերդը տեսնելու, սակայն Աբուլ լեռան լանջերից դիտակով նայել էր բերդին, որի բուրգերը հեռվից աղոտ ուրվագծվում էին:

 

Խանդավառ խոսում էր Թմկաբերդի ու Փարվանայի լեգենդների մասին. նրա երևակայության մեջ կամաց-կամաց կենսագործվում էին այդ չքնաղ պոեմները: Ալեքսանդրապոլում, իրար ողջագուրելուց անմիջապես հետո, Օհաննեսն ասաց.
-Անիում դեռ չեմ եղել, շատ եմ ուզում տեսնել, անպատճառ գլուխ բեր էդ բանը, շատ եմ խնդրում:
-Աչքիս վրա, դրանից էլ հեշտ բան ի՞նչ կա:
Մի երկու օր անց բանաստեղծ Հովհաննես Կոստանյանի հետ, որն իմ մորաքրոջ որդին էր, ճանապարհ ընկանք դեպի Անի: Կանգ առանք մեր տանը` Ղազարապատ գյուղում, հանգստանալու և մորս տեսնելու: Օհաննեսը մեր ջրաղացի վարպետին ու գյուղացիներին, որոնք հեքիաթներր և ժողովրդական երգեր գիտցողներ էին, հարցնում էր «Հազարան Բյուլբուլի» մասին, գիտեի՞ն արդյոք, և ուրիշ ֆոլկլորի նյութերի մասին: Ժամերով զրույց էր անում նրանց հետ և լսածները գրում տետրակի մեջ: Երկու գիշեր միայն կարողացանք մնալ մեր տանը, Օհաննեսը անհամբեր էր, ուզում էր շուտով տեսնել Անին: Մեր գյուղից մինչև Անի հազիվ 25կմ լիներ: Այցելեցինք Հոռոմոսի նշանավոր վանքին, որի նախագավիթը սքանչելի է: Հովհ. Կոստանյանը մեզ նկարեց Աշոտ Ողորմած թագավորի դամբարանի աջ-ձախ կողմում:d Մոտենում ենք Անիի հոյակապ պարիսպներին և բուրգերին. Օհաննեսը հուզված է, ոչինչ չի ասում, միայն արագացնում է քայլերը, հայացքը շարունակ պարիսպներին:
-Ի՞նչ ես շտապում,-ձայնում եմ ես,-Սմբատ թագավորը դեռ քո գալու մասին լուր չունի:
Օհաննեսը դառնում, խոժոռ նայում է ինձ և լայն քայլեր նետում»:
Ավ. Իսահակյան

Հայաստանի խորհրդայնացման տարիներին անգնահատելի էր Թումանյանի կատարած դերը: 1921թ. Սովետական Հայաստանի նախագահ Ալեքսանդր Մյասնիկյանի հրավերով, բազմաթիվ այլ գործիչների հետ բանաստեղծը եկել է Երևան Հայաստանի օգնության կոմիտե հիմնադրելու համար: Թումանյանին առաջարկում են կոմիտեի նախագահի պաշտոնը: «Նա հրաժարվում էր, խնդրում իրեն ազատ թողնել, որպեսզի գրականությամն զբաղվի», մտաբերել է հետագայում Լեոն: Սակայն շրջելով Երևանի փողոցներով, տեսնելով ծանր ու դաժան պատկերներ մյուս օրը ժողովի ժամանակ բանաստեղծն ասում է. «Երբ մի ժողովուրդ սովամահ է լինում փողոցներում, պետք է թողնել ամեն ինչ, մոռանալ ամեն բան և գնալ նրան փրկելու»: Այսպես Թումանյանը դարձավ ՀՕԿ-ի նախագահ: Այս գործը վերջինն էր, որ Թումանյանը հասցրեց անել իր ժողովրդի համար:

Հայ ժողովրդի մեծ բանաստեղծի բազմափորձ ու իմաստուն կյանքի ճանապարհին արտասահմանյան ուղևորության շատ առիթներ են եղել, բայց միայն մեկ անգամ և այն էլ` իր կյանքի նախավերջին տարում, անհետաձգելի ու կենսականորեն անհրաժեշտ եղավ նրան ուղևորվելու արտասահման` Կ. Պոլիս, որն այն ժամանակ արևմտահայության խոշոր կենտրոն էր: Այդ ուղևորությունը տեղի է ունեցել 1921 թ. հոկտեմբերի վերջերից մինչև դեկտեմբերի 22-ը: Մոտ երկամսյա այդ ուղևորությունը, իր ծրագրերով ու խնդիրներով, մեծ բանաստեղծի (սովետական շրջանի) հանրային քաղաքական գործունեության ամենանշանակալից փաստն է, որը բնութագրում է նրան որպես իր մայր ժողովրդի պատմական ճակատագրի հետ կենսականորեն կապված գրողի ու հասարակական գործչի: Նրա այս կարճատև ուղևորությունը բախտորոշ նշանակություն ունեցավ նորահաստատ կազմակերպության` ՀՕԿ-ի հետագա գործունեության համար, առանձնապես սփյուռքի հայությանը հայրենիքի հետ կապելու, նրանց միջև համագործակցություն հաստատելու խնդրում` ի նպաստ կիսավեր ու սովամահության ահեղ վտանգին ենթակա Մայր երկրի վերականգնման ու զարգացման գործին:
Թումանյանի ուղևորությունը նշանավորվում է նաև պոլսահայ գրական-գեղարվեստական կյանքի համար մի կարևոր նախաձեռնությամբ` Հայ արվեստի տան (Հայարտուն) կազմակերպումով: Պոլիսը արևմտահայ գրականության ու արվեստի ամենախոշոր կենտրոնն էր, բայց չկար մի ընդհանուր մարմին` կազմակերպություն, որը միասնական ծրագրերով համախմբեր բոլոր գրողներին ու արվեստագետներին ` նպաստելու ազգային գեղարվեստական մշակույթի զարգացմանը: Թիֆլիսի Հայարտան օրինակով` Թումանյանի նախաձեռնությամբ 1921 թ. դեկտեմբերին հիմնադրված Պոլսի Հայարտունը այդ համախմբող կենտրոնն էր դառնալու: Թումանյանի գործունեությունը որպես ՀՕԿ-ի նախագահի տևել է ավելի պակաս, քան մեկ տարի, բայց անգնահատելի է նրա մատուցած ծառայությունը հայրենիքին, իսկ արտասահմանյան երկամսյա ուղևորությունը նրա հարուստ կյանքի ամենապայծառ էջերից մեկն է. «Ես միայն սկսեցի, հիվանդությունս խանգարեց…»,-տխրությամբ ասել է բանաստեղծը, որ ի վիճակի չի եղել շարունակելու իր սկսածը:
Թումանյանը Պոլսից վերադարձավ այլևս անբուժելի հիվանդ:

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ

Թումանյանի մուտքը հասարակական կյանքի ասպարեզ սկսվել է անցյալ դարի 80-ականների վերջերին: Դա մի ժամանակաշրջան էր, երբ սկիզբ էր առել հայ ժողովրդի ազատագրական շարժման վերելքը և առավել կազմակերպված բնույթ էին կրում ժողովրդի ազգային ինքնագիտակցության դրսևորումները: 80-ական թվականների կեսից Արևմտյան Հայաստանում հանդես են գալիս առաջին հայդուկները, որոնք իրենց գործունեությունը նվիրում են արևմտահայ ժողովրդի ազատագրության գործին: Առաջանում են քաղաքական գաղտնի խմբակներ և ընկերություններ (1888-ին ստեղծվում է հնչակյան կուսակցությունը, 1889-ին «Երիտասարդ Հայաստան» խմբակը): Ազատագրական շարժման գաղափարական դրսևորումները կենտրոնանալով հատկապես հայաշատ Թիֆլիսում, ընդգրկում են տեղի առաջադիմական երիտասարդությունը, որը տոգորված ազգային-հայրենասիրական գաղափարներով, սպասում էր սատարելու արևմտահայ եղբայրակիցների փրկության գործին: Թումանյանի առաջին ոտանավորներում աչքի է զարնում պատանի հեղինակի ազգային-հայրենասիրական ոգին ինչպես նաև հայդուկային որոշ տրամադրություններ, որոնց շուտով բանաստեղծը աշխատում է տալ գործնական բնույթ: Ընկերոջ` Անուշավան Աբովյանի վկայությամբ, դեռևս 1886-87 թթ. բանաստեղծը հաճախում էր գաղտնի ժողովների: Կնոջ` Օլգա Թումանյանի հավաստմամբ, ամուսինը կապված էր հայ ազատագրական շարժման առաջին գործիչներից մեկի` Ալ. Գոլոշյանի հետ: 1888 թ. նա ատրճանակ էր գնել վերջինիս հետ Արևմտյան Հայաստան մեկնելու համար, բայց հիվանդանալով` ետ էր մնացել: Սրանով չի վերջանում նոր հասարակական կյանք մտնող երիտասարդի կապը ազատագրական շարժումների հետ: 1890 թ. ամռանը Թումանյանը բանակցություններ է վարել առաջին ժողովածուն Մոսկվայում տպագրելու համար: Այդ մասին ճշգրիտ տեղեկություններ կան Մ. Բարխուդարյանի տպարանի աշխատակից Է. Ավետիսյանի` Թումանյանին ուղղած նամակներում ժողովածուն տպագրության ներկայացնելու հանգամանքների մասին, միաժամանակ վկայում, որ բանաստեղծն այդ միջոցին գաղտնի խմբակի անդամ է եղել:

Առաջին նամակը Թումանյանը գրել է 1890 թ. հունիսին, և բանաստեղծությունների տետրի հետ ուղարկել Է. Ավետիսյանին: Վերջինիս պատասխանած նամակում, գործնական բանակցություններից բացի , տեղյակ լինելով, որ Թումանյանը «Երիտասարդ Հայաստան» խմբակի անդամ է, հարցնում է. «Արդյոք ինչպե՞ս է շարունակվում ձեր ընկերության գործը, կամ թե գոյություն ունի՞, թե ոչ, խնդրեմ գրես»: Այս տպավորությունը Ավետիսյանը ստացել էր ոչ միայն Թումանյանի հայրենասիրական ստեղծագործություններից, այլև այն բանից, որ հեղինակը հարում էր գաղտնի քաղաքական կազմակերպության և քաջատեղյակ էր հայրենիքում տեղի ունեցող դեպքերի ընթացքին: Նորաստեղծ գաղտնի կազմակերպությանը հարելու մասին գրված են ընկերոջ`Ան. Աբովյանին հղած նամակներում.-«Մկրտիչն ասաց, որ քեզ գրել է, թե Հովսեփ Արղությանին սպանել են, սուտ է բոլորովին, ես ընկերության մեջ եմ»: Հիշատակված ընկերությունը Դաշնակցություն կուսակցությունն է, իսկ Արղությանը «Երիտասարդ Հայաստան» գաղտնի քաղաքական խմբի անդամներից էր: Երբ 1890 թ. ամռանը ստեղծվում է Դաշնակցություն կուսակցությունը, որպես քաղաքական խմբակ «Երիտասարդ Հայաստան»-ը մտնում է այդ կուսակցության մեջ: Փաստերն հաստատում են Թումանյանի «Երիտասարդ Հայաստան» խմբակի անդամ լինելը, և հայտնի է նաև այդ խմբակի`դաշնակցությանը միանալը:

Թիֆլիսի հայ հասարակական մտքի վրա իշխողը «մշակական» երիտասարդությունն էր, որի մեջ մտնում էին մեծ մասամբ ժողովրդի ազատության գաղափարներով համակված մտավորականության տարբեր բնագավառների ներկայացուցիչներ: Այդ կազմակերպության ազատագրական կոչերին հետևում էին նրանք, ում համար թանկ էր արևմտահայ ժողովրդի ազատագրումը, հայկական հարցի լուծումը:
Թումանյանի հասարակական գործունեության մեջ աչքի ընկնողն ամենից առաջ սկզբունքայնությունն է, ինքնուրույնությունը, անկախ նրանից` գործը որևէ կուսակցությա՞ն մեջ է, թե՞ այս կամ այն հոսանքին պատկանող պարբերականի: Այս իմաստով շատ հետաքրքրական են Թումանյանի հետևյալ խոսքերը «…ուրիշին հարգելուց առաջ ես ինձ եմ հարգում-իմ կարծիքս և իմ հասկացողությունս, ինչ չափով էլ որ կան: Ես իմ «եսը» ուրիշի ազդեցության չեմ զոհելու երբեք, բայց կհարգեմ ու կպաշտեմ մինչև անգամ, եթե կար մի հանրօգուտ միտք…»: Ապա .«ոչ մեկի զինվորը չեմ (Աստված փրկի, ազատի)»: Թումանյանը լցված գործելու անսպառ եռանդով, միշտ ուղիներ է որոնել ծառայելու իր ժողովրդի ազատագրության գործին: Դրանով է բացատրվում 1895-ի նրա մասնակցությունը Արևմտյան Հայաստանից Կովկասում հանգրվանած հայ գաղթականությանն օգնող կոմիտեների աշխատանքին Թիֆլիսում, Ախալքալաքում, Ալեքսանդրապոլում, Երևանում, Էջմիածնում և այլուր: Քաղաքական հոսանքներին պատկանող երիտասարդության հետ Թումանյանը շփվում էր հասարակական ընկերությունների ժողովներում, մասնավորապես հրատարակչական ընկերության գրասենյակում, «Մուրճ»-ի և «Տարազ»-ի խմբագրատներում, նաև «որոշ կուսակցական գունավորում» ունեցող երեկույթներին, որոնց նա առավել հաճախ էր մասնակցում 90-ական թ. սկզբներին:

Թումանյանի այդ տարիների համագործակցությունից և ժամանակակիցների հուշերից երևում է, որ 1893-96 թթ. բանաստեղծը միառժամանակ համակրել և հարել է Հնչակյան կուսակցությանը: Ըստ ժամանակակիցների` Հնչակյան կուսակցությանն է հարել Ղ. Աղայանի ազդեցությամբ: 1895 թ. հունվարի 17-ի նամակում, ուղղված Ա. Ղլտճյանին, Թումանյանը հայտնում է, որ ընտրվել է «Հանգանակող և գործադրող կոմիտետ», որի հաստատությունը ուշանում է: 1895 թ. նոյեմբերին Թումանյանը կատարում է մի երկար ուղևորություն Բորժոմ – Ախալցխա – Ախալքալաք –Ալեքսանդրապոլ -Կարս-Ալեքսանդրապոլ-Ղարաքիլիսա-Դիլիջան-Երևան-Էջմիածին ուղեգծով: Նրա խնդիրն է եղել հիշյալ վայրերում կազմակերպելու «Հանգանակող և գործադրող կոմիտեի» մասնաճյուղեր կամ «տեղական կոմիտեներ»: Թումանյանի հասարակական գործուն կյանքը դեռ 1890-ականներից չէր վրիպել Թիֆլիսի պահնորդական բաժնի գործակալների ուշադրությունից: Առաջին փաստաթուղթը, որտեղ հիշատակվում է Թումանյանի ազգանունը, թվագրված է 1901, հունիսի 7: Այդ գրությամբ խնդրվում է ժանդարմական վարչություն ուղարկել Թիֆլիսի հայոց բարեգործական ընկերության անդամների և վարչության կազմի ցուցակը, նշելով 1900 թ. անվստահելի քաղաքացիների անունները: 1899 թ. կառավարչապետ Գոլիցինի հրամանով Կովկասի հայոց բարեգործական ընկերությունը լուծարքի է ենթարկվում, դառնալով միայն Թիֆլիսի բարեգործական կազմակերպություն, որոշակի սահմանափակումներով: 1899 թ. սեպտեմբերի 19-ին տեղի է ունենում վերակազմված ընկերության ընդհանուր ժողովը և վարչության ընտրություն, երբ ընկերությանը կրկին անդամակցվում է Թումանյանը, բայց այս անգամ ընտրվում է նաև վարչության փոխանդամ: Ընկերության վարչության մեջ եղել են Թումանյանի մտերիմները` Մարիամ Թումանյան, Ֆիլիպ Վարդազարյան, Արիստակես Զարգարյան (վարչության նախագահը Մ. Դոլուխանյանն էր), որոնց հետ ունեցած բանաստեղծի հաճախակի հանդիպումները, ժողովներին մասնակցելը հայտնի է եղել ժանդարմական վարչությանը: Թումանյանի անունը պահնորդական բաժնում կարող էր լինել նաև մեկ այլ պատճառով, քանի որ բարեգործական ընկերության գործունեությունը գաղտնի չէր:
Նույն ժամանակ` 1899-1900 թթ. ուսումնական տարում, աշակերտական «Ծիածան» գաղտնի ընկերության «մայր խմբի» հետ Թումանյանն իր բնակարանում պարապում էր հայ գրականություն: Ընկերությունը ստեղծվել էր այն ժամանակ, երբ գոլիցինյան հայտնի հրամանով դպրոցական ծրագրերից հանվել էին հայոց լեզուն, հայ գրականությունը, և հայ առաջադեմ շատ գործիչներ գաղտնի պարապմունքներով պատանեկությանը մերձեցնում էին մայրենի լեզվին և հայ մշակույթին, նրանց մեջ սերմանում ազգային արժանապատվության զգացում, նպաստում նրանց ազգային ինքնագիտակցության զարգացմանը: Ամենայն հավանականությամբ այս գաղտնի դասերը ինչ-որ ձևով հայտնի են դարձել ոստիկանությանը, գումարվել Թումանյանի բարեգործական ընկերության հետ ունեցած առնչության փաստին և նրա անունը գրանցվել է 1900 թ. Թիֆլիսի քաղաքական կասկածյալների ցուցակում: 1900 թ. Թումանյանն անդամագրվում է նաև Երվանդ Լալայանի հիմնադրած Ազգագրական հրատարակչական ընկերությանը: «Ազգագրական հանդեսի» համար ընտրված խմբագրական հանձնաժողովի նիստերը տեղի են ունեցել Լալայանի բնակարանում և վերջում վերածվել գրական երեկույթների: Երվանդ Լալայանի բնակարանում պարբերաբար հավաքվելու պատճառով 1902 թ. փետրվարյան մի գիշեր խուզարկվել են որոշ անդամների բնակարանները, բռնագրավվել են գրքեր, ձեռագրեր, նրանց էլ բանտարկել են: Նույն թվականի փետրվարի սկզբներին ոստիկանները հետապնդել են բանաստեղծին, հսկել տունը և համոզվել, որ փետրվարի 7-ից նա տանից դուրս չի գալիս: Փետրվարի 15-ի լույս 16-ի գիշերը Թումանյանի բնակարանում ևս խուզարկություն է կատարվել և իբրև իրեղեն ապացույց վերցվել է մի գիրք: Թումանյանը չի ձերբակալվել հիվանդության պատճառով:

Օլգա Թումանյանի վկայությամբ, 1888 թ. ամուսնանալիս, երիտասարդ բանաստեղծը ունեցել է երկու գիրք. «Վերք Հայաստանի»-ն և «Հյուսիսափայլ»-ի մի համար: Ինչպես երևում է «խուզարկության արձանագրությունից», 10-12 տարվա ընթացքում Թումանյանն իր սուղ միջոցներով կարողացել է ստեղծել այն օրերի համեմատ մի պատկառելի գրադարան, բաղկացած ավելի քան 2000 գրքից, մեծ մասամբ հայերեն: Խուզարկուի այն հարցին, թե կա՞ն արդյոք անթույլատրելի գրքեր, Թումանյանը պատասխանել է, թե անտեղյակ է իր գրքերի լեգալ կամ անլեգալ լինելու մասին և ցույց է տվել Զարուբինի “Современные социалисты и революционеры” (1879, Петербург): Սա մի գիրք է` գրված անցյալ դարի ռուս հեղափոխականների դեմ, որ պրոպագանդում է անխնա ոչնչացնել մատերալիզմն իր բոլոր տեսակներով: Թումանյանը դիտավորյալ է խուզարկուի ուշադրությունը հրավիրել հատկապես այդ գրքի վրա, իրենից քաղաքական մեղադրանքը հեռացնելու համար և հասնում է նպատակին. նույն թվականի ապրիլի 12-ին, համաձայն ստացած ծանուցագրի նա ներկայանում է IV քաղաքամասի պրիստավին և ետ ստանում, որպես ապացույց տարված գիրքը: Թումանյանը կասկածի տակ է եղել, որպես ՌՍԴԲԿ Թիֆլիսի կոմիտեի անդամ, պատճառը Լալայանների բնակարանների երեկույթներին սոցիալ-դեմոկրատ Գ. Ղարաբյանի (Արկոմեդ) մասնակցությունն էր, մի ազգանուն, որ լավ ծանոթ էր պահնորդական բաժնին: Չնայած խուզարկությունը ոչ մի արդյունք չի տվել, այնուամենայնիվ, այս անգամ ևս բանաստեղծի անունը մնացել է կասկածելիների ցուցակում: Երկու անգամ կասկածելիների ցուցակում հայտնվելը չէր կարող ինչ-որ չափով չարգելակել նաև բանաստեղծի գրական գործունեությանը: 1903-ի աշնանը մահափորձ է կատարվում փոխարքա Գոլիցինի դեմ, որը թեպետ անհաջող է անցնում, բայց, հասկանալի է, ուժեղանում են ոստիկանական հետապնդումները: 1904 թ. այդ խառն օրերին Թումանյանը չէր կարող դուրս մնալ պահնորդական բաժնի գաղտնի գրություններից: 1903-ի դեկտեմբերից Թումանյանն իբր եղել է կուսակցական ակտիվ գործիչ և նույնիսկ տնօրեն գաղտնի տպարանի: Իրականությունն այն է, որ 1903-1904 թթ. արդեն հռչակված գրող լինելով, նա ընկերներ ու բարեկամներ ուներ գրեթե բոլոր կուսակցություններում: «Թումանյանը ամենքինն էր,-գրում է Խանոյանը,-նրան բոլորն էլ սիրում էին: Ինքն էլ խտրություն չէր դնում սրա ու նրա մեջ. նրա համար բոլորն էլ «մեր տղաներն» էին»: Չի բացառվում, որ նա կարող էր կասկածանքի ենթարկվել հենց իր այդ կարգի կապերի համար: 1905-ի փետրվարին, երբ սկսվեցին հայ-թուրքական ընդհարումները, Թումանյանն իր ամբողջ էությամբ նվիրվեց հարազատ ժողովրդի ինքնապաշտպանության և երկու հարևան ժողովուրդների հաշտեցման գործին: Բաքվի կոտորածից (1905 թ. փետրվարի 6-9) անմիջապես հետո հայ և թուրք մտավորականների որոշմամբ Թիֆլիսում կազմակերպվում է ցույց, որի նախապատրաստման առաջին շարքերում էր Թումանյանը: Ցույցերն արվում էին ոչ միայն հանուն անդրկովկասյան ժողովուրդների հաշտության. դա եղել է նաև որոշակի վերաբերմունքի դրսևորում ցարական կառավարության, կոտորածների կազմակերպիչների դեմ:

1905 թ. նոյեմբերի 22-ից ազգամիջյան սուր ընդհարումներ են սկսվում Թիֆլիսում, որից հետո Թումանյանն ընտանիքով տեղափոխվում է հայրենի Դսեղ և ամբողջովին նվիրվում Լոռու ինքնապաշտպանությանը:
Նոյեմբերի վերջերին տեղի է ունենում Բորչալուի թուրքերի հարձակումը Թիֆլիսի վրա, միաժամանակ ուժեղանում են բանվորական գործադուլները: Լոռում սկսվում են ագրարային շարժումներ, Հաղպատի գյուղացիները ապստամբում են տեղի կալվածատերերի դեմ: Ոստիկանությունը միմյանցից չէր տարբերում հեղափոխության տարբեր արտահայտությունները: Նրա համար միևնունն էին քաղաքի գործադուլավորը և իր կյանքը փրկելու համար զենք վերցնող հայ գյուղացին կամ սպիտակ դրոշակակիր բանաստեղծը: Ժողովրդի ինքնապաշտպանությունը համարվում էր տեռոր թուրքերի դեմ: Եվ քանի որ Թումանյանն արդեն վաղուց «կասկածելի քաղաքացի» էր, պահնորդական բաժնում նրա անունը մտնում է «տեռորիստ հեղափոխականների» ցուցակի մեջ: 1905 թ. գրություններից մեկում հանդիպում ենք այսպիսի մի փաստաթղթի. “Краткий список лиц, вошедших в сферу наблюдения в г. Тифлисе с 1-го февраля по 2-ое марта 1905 года”: Ցուցակի մեջ մտնում են հայ, վրացի, ռուս, հրեա հեղափոխականներ, տարբեր կուսակցության պատկանող: Յուրաքանչյուր անվան դիմաց գրված է կուսակցության պատկանելիությունը և ոստիկանության հսկողության մեջ նրանց տրված կեղծանունը. Թումանյանը հետապնդվում էր Жокей կեղծանունով: Հայտնի է, որ բանաստեղծը ինքնապաշտպանության գործին մասնակից էր Բաքվի կոտորածից անմիջապես հետո, տակավին գավառներում ընդհարումներ չսկսած: Նա հսկողության տակ էր 1905 թ. փետրվարի 1-ից, դեռ Բաքվի դեպքերից առաջ: Այստեղից և պահնորդական բաժնի վերոհիշյալ փաստաթղթերից հետևում է, որ բանաստեղծի 1908 թ. բանտարկության պատճառը չպետք է փնտրել միայն 1905-06 թթ. նրա գործունեության մեջ, դա միայն պատրվակ էր: 1905 թ. սեպտեմբերից գաղտնի գրությունում հաճախ է կրկնվում «Շմակովս» կեղծանունը. սա այն գործակալն է, որ հետևել է Թումանյանին հատկապես Լոռու, Բորչալուի շրջանում ու վայրիվերո, իրարամերժ տեղեկություններ ուղարկել բանաստեղծի մասին Թիֆլիսի ժանդարմական վարչություն: Մի տեղ Թումանյանն իբր միջնորդ է դաշնակցության ու գյուղական կոմիտեների, մի այլ տեղ` դատի է տրված դաշնակցությունից ինչ-որ գումար վատնելու համար, կամ Իսահակյանի հետ մասնակից է տեռորիստական խմբակի, Քոլագերան կայարանում նրա հրամանով սպանվել են երեք թուրք և այլն: Նման մի անհեթեթ մեղադրանք հիշատակվում է Թումանյանի զինվորական նահանգապետ Զոլոտարյովին ուղղած պաշտոնական նամակում, որ իբր թե «բանաստեղծը սպանել է խեղճ անտառապահին` կողոպտելու նպատակով»: Նամակն անթվակիր է, բայց բոլոր տվյալներից երևում է, որ գրված է 1906-ի մայիսին, ճիշտ այն օրերին, երբ «Շմակովը» հետևում էր Թումանյանին Լոռու շրջանում: 1906 թ. մայիսի 18-ի գրության մեջ ներկայացվում է մի այլ «մեղադրանք». «Լոռու շրջանում նա, կարծես գեներալ-գուբերնատոր է, նրան է ենթարկվում ամբողջ տեղական ղեկավարությունը և ոստիկանությունը: Նա շրջում է գյուղերում, դատ ու դատաստան տեսնում, տուգանում է գյուղերը… մինչև 500ռ….»: Ճշմարտությունն այն է, որ Թումանյանն անխնա էր գողերի, ավազակների, խառը դրությունից օգտվող ու ամեն տեսակ օրենքներ ոտնահարող կալվածատերերի նկատմամբ: Բայց մատնիչը խորամանկ է, որպեսզի կարողանա պատճառաբանել Թումանյանի ազատ գործունեությունը, նրան համախոհ է հռչակում գավառի պաշտոնյաներին, հատկապես գավառապետին ու նրա օգնականին, պնդելով, որ վերջինները կաշառված են, Թումանյանի միջոցով դաշնակցությունից ստացել են 10.000 ռուբլի:

1906-ի մայիսի վերջերին Թումանայնն արդեն տեղյակ էր, որ իր գործունեությունից դժգոհ են Թիֆլիսի պաշտոնյաները և կարգադրություն է արված իր ձերբակալության մասին, բայց այդ լուրերին նշանակություն չտալով, բանաստեղծը շարունակում էր գործել Լոռիում, անձամբ շրջելով, աջ ու ձախ գրություններ ուղարկելով` պայքարում էր նույն սկզբունքայնությամբ: 1908 թ. դեկտեմբերին, Թիֆլիսում և հայաշատ այլ վայրերում սկսում են ձերբակալությունների: Զոհերը մեծ մասամբ հայ մտավորականներն էին, կուսակցական թե անկուսակցական, մոտ 160 հոգի`գրողներ, ուսանողներ, հասարակական գործիչներ, բժիշկներ, իրավաբաններ և այլն: Բոլորի մեղադրանքը մտնում էր նույն «Դաշնակցության գործ»-ի մեջ: Թումանյանը որդու` Մուշեղի հետ բանտարկվում է 1908 թ. դեկտեմբեր 23-ի լույս 24-ի գիշերը: Բանտարկյալ Թումանյանի առաջին հարցաքննությունը տեղի է ունեցել հունվարի 3-ին: Թվարկելով իր անմեղությունն ապացուցող փաստեր, որոնք բոլորը կարելի է հաստատել պաշտոնական թղթերով, նամակներով, հեռագրերով ու կենդանի վկաներով, Թումանյանը գրում է, թե գործել է հեղափոխության եռուն շրջանում, և, չնայած դրան, առաջնորդվել է ոґչ կուսակցական մղումով կամ «…ոґչ ինչ-որ մեկին դուր գալու համար, այլ խորը գիտացությամբ ու մաքուր խղճով, դատելով իբրև գրող-բանաստեղծ, որը ծառայում է հանուն լավ և ազնիվ գործի: Այդպես եմ ես հասկացել ժողովրդի շահերը»: Այս ցուցմունքները, ինչպես և փոխարքա Վորոնցով-Դաշկովին և Թիֆլիսի ժանդարմական վարչության պետին ուղղված խնդրագրերը, արժեքավոր վկայություններ են սկզբունքային մարդու և մեծ քաղաքացու մասին: Սեփական և ազգային բարձր զգացողությամբ էր նա գրիչ վերցնում, առանց որևէ զիջում անելու դիմացինի պաշտոնին, չվախենալով իրեն շրջապատող բանտի պարիսպներից և սպառնացող ցրտաշունչ հյուսիսից: Հավատ սեփական անձի ու գործի նկատմամբ և լավատեսություն-սրանք էին առաջնորդում բանաստեղծին: Նա վրդովված էր, մանավանդ իրեն տրված «տեռորիստ» մեղադրանքից. «Դուք կարծում եք, որ ես ընդունակ էի ատրճանա՞կ օգտագործելու,-գրում է նա,-բայց ինչպե՞ս կարող էի ես չօգտվել մի զենքից` իմ բանաստեղծական տաղանդից և իմ գրչից, որոնք, հավատացեք ինձ, ավելի զորավոր են, քան բոլոր տեսակի ատրճանակները»: Խնդրագրերի մեջ Թումանյանը խնդրողի դերում չէ, այլ բողոքողի: Նա պահանջում է հայտնել իր մեղադրանքն ապացուցող բոլոր փաստերը, որպեսզի կարողանա մեկ-մեկ հերքել, հակառակ դեպքում ինքն էլ կարող է նմանվել այն մարդկանց, որոնք ամիսներով մնում են բանտերում և ապա անմեղ ճանաչվելով` ազատվում:

1909 թ. մարտ-ապրիլ ամիսներին Թումանյանին վերաբերող գաղտնի գրությունների վրա հայտվում է քննիչ Լիժինի անունը, որը հայտնի էր իր դաժանությամբ: Տեսնելով, որ ժամանակ է պետք համոզիչ մեղադրական գործ ստեղծելու համար, նա համաձայնություն է տալիս երաշխավորությամբ ազատելու մի քանի բանտարկյալների, այդ թվում Թումանյանին, իսկ Մուշեղ Թումանյանը հինգ ու կես ամիս Մետեխի բանտում մնալով` անպարտ է ճանաչվում: Բանտից ազատվելուց հետո, (1909 թ. հունիսի 13-ից) Թումանյանի վրա ավելի խիստ հսկողություն է սահմանվում: Պահնորդական բաժինը հաճախակի գրություններ է ստանում, որ “Жокей”-ը Թիֆլիսում է, և «շարունակում է հանցագործությունները». Օրինակ` հրաման է տվել տեռորիստներին «սպանելու մատնիչ Շահ-Աբաս Շահվերդովին», այսինչ օրը թաղման և ապա եկեղեցում հավաքույթի է գնացել Աղայանի, Փափազյանի հետ, կամ, իր տանը հյուրընկալելով Իսահակյանին, Ս. Հակոբյանին, բժիշկ Ա. Թադևոսյանին, զրուցել է աշակերտական կազմակերպություն ստեղծելու, բանտարկությունների պատճառով Գևորգյան ճեմարանում և Ներսիսյան դպրոցում ուսուցիչների պակասի մասին և այլն: Սրանք տարբեր գրություններից քաղված «փաստեր» են, որոնք հաղորդված են նրա ամեն քայլի մեջ մտածված հանցանշաններ և ստեղծող հատուկ մարդու միջոցով:

Իրականում ինչո՞վ էր զբաղված Թումանյանը: 1909 թ., օգոստոսի 16-ին, երբ բանաստեղծը երաշխավորությամբ ազատվել էր կալանքից, նա մեկն էր այն ինը մտավորականներից, որոնց հրավիրել էր Ավ. Արասխանյանը` «Գրականագետներին, գիտնականներին, մանկավարժներին օգնող հայոց ընկերություն» ստեղծող հիմնադիր ժողովին մասնակցելու: 1910 թ. ապրիլի 24-ին, Թումանյանը նույնպես ստորագրում է այդ ժողովի որոշած կանոնադրության նախագծի տակ: Արդեն ամռանը բանաստեղծը ստանձնում է «Հորիզոն» օրաթերթի խմբագրությունը, և մի նոր թափով մտնում հրապարակախոսական գործունեության մեջ, շարունակում է պատրաստել «Լուսաբեր» դասագրքի տարբեր տարիները, «Հայ գրողներ» քրեստոմատիայի II հատորը և այլն: 1911 թ.հունվարին լուրեր են տարածվում պահնորդական բաժին, թե «Հորիզոն»-ի խմբագրատունը դաշնակցության ղեկավարների ժամադրավայրն է, և հունվարի 12-19-ը գաղտնի հսկողություն է սահմանվում խմբագրատան շուրջը: 19-ի ցերեկը խմբագրատուն են ներխուժում պահնորդական բաժնի գործակալները, խուզարկում, կալանավորում են Թումանյանին, թերթի այլ աշխատակիցների ու պատահական այցելուների: Կրկնվել են Թումանյանին տրված նախկին բոլոր մեղադրանքները` նոր խմբագրումով և հարստացած քննիչ Լիժինի երևակայության նոր պտուղներով: Բանաստեղծի բնակարանում չորս ժամ տևած խուզարկության եզրակացությունը ցույց է տալիս, որ ոստիկանությունը զենք է փնտրել և գաղտնի նամակագրություն, որովհետև ըստ լրտեսական տվյալներ, իբրև թե Թումանյանն էր տնօրինում զենքի պահպանության գործը Թիֆլիսում և նրա տանն էր գտնվում դաշնակցության գաղտնի գրագրությունը: Այդպիսիք չհայտնաբերելով պահնորդական բաժին են տարվում մի փոքր դանակ, երկու բանալի, բանաստեղծի ձեռագրերը, ստացած նամակները և այլ նյութեր, որոնք հետո պաշտոնապես վերադարձվում են մեկ օր անց: Այնուամենայնիվ, Թումանյանին մեղադրելու համար հանցանշանների բացակայությունը չի արգելում, որ Պետերբուրգի կառավարական սենատի կարգադրությամբ, երաշխավորությամբ ազատված բանաստեղծը, 1911 թ. հոկտեմբերի 31-ին նորից ձերբակալվի և տեղափոխվի Պետերբուրգ: Այսպիսով, առանձին կարևորություն է ներկայացնում Հովհ. Թումանյանի և պահնորդական բաժնի փոխհարաբերության, բանտարկության և դատավարության պատմությունը:
Ուշագրավ է այն, որ բանաստեղծը հուսահատության, հոռետեսության, արածի նկատմամբ ափսոսանքի որևէ զգացում չի ունեցել: Նույնիսկ դատավարության օրերին, տակավին պարզ չէր, թե ինչ վախճան է ունենալու գործը, նա ունկնդիր էր, միայն իր ներքին ձայնին. «Լինել մաքուր ու արդար` էդ մեծ բան է: Դա տալիս է կայտառություն և ամեն, ամեն ինչ, և առողջություն»: Իհարկե Թումանյանի ցուցմունքների ու դատի ժամանակ իր` ՀՀ դաշնակցության անդամ լինելը ժխտող փաստարկներով չի կարելի որոշել նրա` այդ կուսակցության մեջ լինել-չլինելու հարցը: Բացի ժանդարմական վարչության նյութերից, առայժմ միակ վկայությունը Արշակ Ջամալյանի հուշն է այն մասին, որ Թումանյանը 1905 թ. ապրիլին դաշնակցության կովկասյան առաջին շրջանային ժողովին մասնակցել է որպես Թիֆլիսի կենտրոնական կոմիտեի անդամ: Սակայն նրան հետաքրքրողը միայն ինքնապաշտպանությունն էր, խաղաղությունը, որի սպիտակ դրոշը հակասում էր ցարական բյուրոկրատիայի` ժողովուրդների համար հնարած չար խաղին: Բանաստեղծը կարողացավ ապացուցել, որ ինքը միայն խաղաղության համար է գործել և Պետերբուրգի կառավարության սենատի հատուկ ատյանում 1912 թ. մարտի 20-ին ազատ ճանաչվելով, ապրիլին վերադարձավ տուն:

Չնայած պատերազմական դրությանը և քաղաքական հեղհեղուկ պայմաններին 1916-1917 թթ. մշակութային կյանքը Թիֆլիսում նոր վերելք է ապրում: Հայ գրողների ընկերությունն անհրաժեշտ է համարում մշակույթն իր մեջ կենտրոնացնող ընկերության ստեղծումը: 1917-ին հիմնադրվում է «Հայկազյան ընկերությունը» , որի ծրագիրը հետևյալն էր. հիմնել հայոց ակադեմիա, դնել հայկական համալսարանի հիմքը, զարգացնել հայագիտությունը, բազմակողմանի ուսումնասիրել և ի մի բերել Հայաստանի աշխարհագրությունը, պատմությունը, գրականությունն ու գեղարվեստը: Նյութապես ապահովել հայ գիտնականներին, գրողներին, գեղարվեստագետներին: Ընկերությունը ստեղծվեց, սակայն երկար չգոյատևեց. Հոկտեմբերյան հեղափոխության հաղթանակը Ռուսաստանում, իր հետևանքներով նոր չարիք բերեց հայ ժողովրդին և հիմնովին խորտակեց Թումանյանի ծրագրերի իրականացման հնարավորությունը: Սակայն զուր չանցան նրա ջանքերը. հայկական համալսարանի հիմքը դրված էր: 1920թ. հունվարի 31-ին Ալեքսանդրապոլում բացվեց առաջին հայկական համալսարանը:

1912 թ. ապրիլին Թումանյանի ղեկավարությամբ հիմնվում է «Հայ գրողների կովկասյան ընկերությունը», որի նախագահն է ընտրվում բանաստեղծը: Նա շատ ժամանակ ու եռանդ է տրամադրել «Ընկերությանը», զբաղվել գրական խնդիրներով և գրողների նյութական դրությունը բարելավելու հարցերով: Թումանյանի այս գաղափարը, որ գրականությանն ազգային պաշտպանություն է պետք, դառնում է նրա գործունեության նշանաբանը, հատկապես Հայ գրողների ընկերության շրջանում:

1914 թ. հոկտեմբերին, նախքան ռուս-թուրքական պատերազմի սկսվելը, Թիֆլիսում ստեղծվում է «Պատերազմից վնասվածներին օգնող կոմիտե», որը մշակութային և հոգևոր գործիչների մասնակցությամբ ծավալում է լայն գործունեություն: 1914-1915 թթ. Թումանյանի հասարակական ողջ գործունեությունը կապվում է հիշյալ ընկերության կենտրոնական կոմիտեի հետ: Այդ կոմիտեն իր հերթին ենթարկվում էր Հայոց ազգային բյուրոյին, որին Թումանյանն անդամակցում էր նրա գոյության առաջին օրից` 1912 թ. հոկտեմբերի 30-ի հիմնադիր ժողովից: Այդ օրերին Թումանյանի յուրաքանչյուր հոդված հայ զինվորին և ամբողջ ժողովրդին մղում էր ազատագրական պայքարի, ոգևորում նրանց հաղթանակի հավատով:
1917-1918 թթ. բանաստեղծը գլխավորում է մի շարք հասարակական կազմակերպությունների գործունեությունը: Այդ տարիներին հայկական գրեթե բոլոր գավառներում գործում էին «Հայրենակցական միություններ», որոնց խնդիրն էր օգնել պատերազմից տուժածներին և գաղթականներին, հավաքել հանգանակություններ, վարել բանակցություններ տարբեր կազմակերպությունների հետ աջակցելու համար: Աշխատանքը կենտրոնացնելու և ճիշտ կազմակերպելու նպատակով 1918 թ. մարտին Թիֆլիսում ստեղծվեց «Հայրենակցական միությունների միություն», որի խորհրդի անդամ ընտրվեց Թումանյանը:

1921 թ. Սովետական Հայաստանի նախագահ Ալ.Մյասնիկյանի հրավերով բանաստեղծը եկել էր Երևան` Հայաստանի օգնության կոմիտե հիմնադրելու համար: Թումանյանին առաջարկում են կոմիտեի նախագահի պաշտոնը: Նա խնդրում է իրեն ազատ թողնել գրականությամբ զբաղվելու համար, սակայն շրջելով Երևանի փողոցներով տեսնելով ծանր ու դաժան պատկերներ` բանաստեղծն այսպես է ասում. «Երբ մի ժողովուրդ սովամահ է լինում փողոցներում, պետք է թողնել ամեն ինչ, մոռանալ ամեն բան և գնալ նրան փրկելու»: Այսպես Թումանյանը դարձավ ՀՕԿ-ի նախագահ: Այս գործը վերջին էր, որ Թումանյանը հասցրեց անել հայրենիքի համար:

ՀՈՎՀ. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ԵՒ ՈՐԲԱԽՆԱՄ ԳՈՐԾԸ

Հայ ժողովրդի պատմական ծանր և բացառիկ ճակատագիրը խորը հետք է թողել հայ գրողների, մշակույթի գործիչերի և ընդհանրապես մտավորականության կենսագրության վրա: Պատճառներից մեկը թերևս այն է, որ հայրենասիրությունը նրանց համար եղել է կենսակերպ: Հայոց մեծերն իրենց կենսագրության և ստեղծած արժեքների վրա կրում են հայրենի դժվարին պատմության կնիքը` սկսած Խորենացուց ու Եղիշեից, մինչև միջնադարյան տաղերգուներ, մինչև Աբովյան, Րաֆֆի և ուրիշներ: Սակայն այս ոսկեղենիկ շղթայում առանձնահատուկ է Հովհ. Թումանյանի զբաղեցրած տեղը` իր անձնական կյանքով և ստեղծագործությամբ: Եթե իրոք ժողովուրդը կարողանում է ծնել այնպիսի բացառիկ զավակներ, ովքեր իրեց հարազատ ժողովրդի ճակատագրական, օրհասական պահերից դեռ շատ առաջ, միայն իրենց հայտնի եղանակներով` նյարդերով, արյունով, մաշկով և վերջապես հոգու աչքերով կարողանում են տեսնել արհավիրքը, ապա Թումանյանը մեկն էր այդ հազվագյուտ տեսանողներից, ամենատեսներից: Նա էր, որ դեռ 1913 թ. գրում էր. «…թուրքերը հայկական հարցը վճռելու են բնաջնջումով և թուրքը նրան բաց պիտի թողնի միայն վերջին շնչի հետ… Թուրքիան կդիմի ամենահրեշավոր միջոցներին` վերջ դնելու հայ ժողովրդին իր հարցի հետ միասին»:
Ապագա հանճարեղ բանաստեղծը դեռ վաղ պատանեկան տարիներից արդեն համակված էր ազգային վշտով և ազատագրական գաղափարներով: Այլապես ինչը պիտի ստիպեր ընդամենը 15 տարեկան պատանուն գրել այսպիսի տողեր.
Ինչու՞ ես տխուր
Թշվառ Հայաստան
Է՞ր է վիզդ ծուռ
Մայր իմ սիրեկան,
Խոցալից սրտով
Մայր իմ Հայաստան:

Թումանյանն ինքն ընտրեց իր ճանապարհը` ամբողջ ներաշխարհով, հոգով-սրտով կապվելով հարազատ ժողովրդի ճակատագրին, նրանից այլևս չբաժանվելու պայմանով: Եվ օրինաչափորեն էլ նրա ստեղծագործական ոգու բռնկումներն էլ համընկնում են հայ ժողովրդի ազգային կյանքի համեմատաբար բարենպաստ ժամանակներին: Սակայն, դժբախտաբար մեծ գրողը ստեղծագործական կյանքի ընթացքում երջանիկ շրջափուլեր քիչ է ունեցել: 1905-1907 թթ. ռուսական հեղափոխության հետևանքներից եղան հայ-թուրքական ընդհարումները: Եվ արդեն կյանքում առաջին, բայց ոչ վերջին անգամ, բանաստեղծը մասնակիցը և ազատամարտիկը եղավ իր պաշտելի ժողովրդի ճակատագրի տնօրինման սրբազան գործի: Նա գրիչը փոխարինեց ճերմակ դրոշակով` արյունալի ընդհարումներին վերջ դնելու առաքելությամբ:
1914 թ., երբ պայթեց առաջին համաշխարհային պատերազմը, հայ ժողովրդին և նրա բանաստեղծ զավակին սպասում էին էլ ավելի զարհուրելի, դժոխային ժամանակներ: Թումանյանն այդ օրերին ընտանիքի, հարազատների և մտերիմների հետ գտնվում էր Ձաղվերում: Նա շուտափույթ վերադառնում է Թիֆլիս և անդամակցում 1914 թ. հոկտեմբերին ստեղծված «Պատերազմից վնասվածներին օգնող կոմիտե»-ին: Եվ այսպես շարունակաբար Թումանյանը պիտի իրականացներ հայրենիքին ծառայելու իր առաքելությունը:

 

Հոգու ամենանուրբ և ամենասուրբ թելերով կապված լինելով իր ժողովրդին, բանաստեղծը հիրավի դարձավ այն հազվագյուտ կանխատեսողներից մեկը, որը դառնորեն գուշակեց հային բաժին պահված պատմության եղերական էջերից մեկը. Օսմանյան Թուրքիայի կողմից 1915 թ. իրականացված Մեծ Եղեռնը: Երբ Թիֆլիս հասավ կոտորածի լուրը, Թումանյանը հիվանդ, հոգեպես և ֆիզիկապես քայքայված, դստեր` Նվարդի հետ մեկնեց Էջմիածին` սեփական ձեռքերով հոգալու գաղթականության խնամքի խնդիրները: Թումանյանին ավելի լավ ոչ ոք չի կարող ներկայացնել այդ օրերի մղձավանջը. «Դա մի պատսպարան էր, ուր հավաքվում, լցվում էին սովամահի ճանկերից խլած երեխաներ… Ահա հազարավոր մայրերի ոսկրացած բազուկների ու ձեռների անտառը…, որ ամեն կողմից առաջ էին հրում անթիվ, անհամար մանկական կմախքներ, որ դեռ շնչում էին…»: Այս ամենը մտովի պատկերացնելն անգամ այսօր սահմռկեցուցիչ է, իսկ ի՞նչ էր զգում բանաստեղծի հոգին… Կա մի հայտնի լուսանկար, որ ցուցադրվում է Թումանյանի թանգարանում` «Թումանյանը և իր դուստր Նվարդը որբերի հետ Էջմիածնում, 1915 թ.», որտեղ բանաստեղծն ընդամենը քառասունվեց տարեկան է, բայց նման է պատկառելի ծերունու… Մեկնաբանություններն ավելորդ են:

Թումանյանը ժամանակ չկորցնելով, առանց քուն ու դադարի ձեռնամուխ է լինում գաղթականների և որբերի ապաստարանի, խնամքի, նրանց սնունդով ապահովելու գործին: Նրա անմիջական ղեկավարությամբ բացվում է հինգ հիվանդանոց` հինգ հարյուր մահճակալով, որբանոց` մոտ երեք հազար երեխայի համար:
Երեխաներից շատերը նրան հայրիկ էին անվանում: Թումանյանի գրառումներից. «Երեխաներից ոմանք էնպես են սովորել, որ ճաշելուց հետո էլ փեշերս բռնում են (թեև հագնված են, պատսպարված և կերակրված) հայրիկ ես որբ եմ, նա հեր ունեմ, նա մեր» : «…Որ ասում էին նոր շորեր պիտի կարենք ձեզ համար, էստեղից-էնտեղից գլուխ էին բարձրացնում. –Հայրի՛կ, ինձ համար կարմիր հալավ կարեցե՛ք…»
Շատ հուզիչ և ուշագրավ են Թոթովենցի հուշերը. «Թումանյանը վազում էր կետից կետ, վրանից վրան… մի մեռնողից դեպի ուրիշ մեռնողը: Կարգադրում էր, հրամայում, հայհոյում, կշտամբում, ժպտում, շոյում, զայրանում: Մի օր էլ, տեղատարափ անձրևին, նա վազեց, բռնի կերպով բաց արավ նոր կառուցվող հայրապետական վեհարանը, որը մինչ այդ անձեռնմխելի էր: Գաղթականները լցվեցին ներս: Զայրացած կաթողիկոսը կշտամբում է պոետին, ասելով. –Ինչպե՞ս եք համարձակվել, չէ՞ որ Ձեզ հետ խոսում է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը… Թումանյանը պատասխանում է.-Բայց Ձեզ հետ էլ խոսում է Ամենայն Հայոց Բանաստեղծը»: Սա թերևս ամենամեծ գնահատականն է, որին ակամա արժանացրել է ինքն իրեն բանաստեղծը:
Թումանյանը մեծ ջերմությամբ ու երախտագիտությամբ է մտաբերում, այդ մղձավանջային օրերին, անսահման անձնվիրությամբ որբախնամ գործին նվիրված հայ կանանց: «…Հիշում եմ էն մանկական կմախքների խիտ-խիտ ու երկար շարքերը, երբ կերակրելու համար նստեցնում էին վերահսկող տիկիններն ու օրիորդները, որոնք ազատարար ոգիների նման, անդադար պտտվում էին նրանց վրա, ոտից գլուխ ճերմակ վերնաշապիկներ հագած, ցավից ու անտանելի ծանր օդից ու հոտից գունատված, դալկացած տիկիններն ու օրիորդները…»:
Այդ պահապան հրեշտակների թվում էր նաև Թումանյանի դուստրը` Նվարդը, որն արհամարհելով ամեն մի դժվարություն, կյանքին սպառնացող վտանգը (քիչ չէր գաղթականության մեջ մոլեգնող համաճարակային հիվանդություններից մահացող գթության քույրերի թիվը) անձնվիրաբար ծառայում էր իր ժողովրդի փրկության գործին: Եղբորը` Արտիկին գրած նամակից. «Հայրիկն ու ես պատրաստվում ենք, հիմա գնալու ենք Երևան: Որբանոցի երեխաներից հարյուր քսանհինգ հոգի պիտի փոխադրել Երևան, քառասուներեք ծծկեր երեխա կա, պահող չկա: Գաղթականներն արդեն ցրվում են. որբերը նորից շատացել են… Ճեմարանը հիվանդանոց են դարձրել: Հայրիկը շատ գոհ է… հոգնել է, բայց գործը կիսատ թողնել չի կարող»:
Հայրենասեր բանաստեղծի զավակները միմյանց չէին զիջում իրենց նվիրվածությամբ ու հայրենիքի ճակատագրի մտահոգությամբ: Ավագ որդին` Մուշեղն էլ ահազանգում էր Իգդիրից, որտեղ ընթանում էին պատերազմական գործողություններ: Նա նամակներից մեկում գրում է, որ որբ հայ մանուկներին կազակներն իրենց մեջ էին բաժանում, և դա կարծես արդեն սովորական երևույթ էր դարձել: Նա սրտի ցավով գրում է. «…Երեխաներին որդեգրում են և ռուսացնում… Հայ ազգը ուրիշ տեսակ զոհաբերության առաջ է կանգնած, մի նոր տեսակի թալանի առաջ է կանգնած, երեխաների թալա~ն…»: Ամենայն Հայոց Բանաստեղծի զավակներն այլ կերպ մտածել ու գործել չէին կարող:

Էջմիածնի դժոխքում Թումանյանը դստեր հետ մնաց մոտ երկու ամիս: Նա շատ դժգոհ էր հոգևորականությունից և զանազան կոմիտեներից, որ չէին կարողանում արագ կազմակերպել աշխատանքներն ու ժամանակին օգնություն ցույց տալ գաղթականությանը: Այդ պատճառով էլ գրեթե ամբողջությամբ իր վրա է վերցնում այդ դժվարին գործը: Թե որքան ծանր է եղել այդ օրերին Թումանյանի վիճակը, պատկերացում ենք կազմում Լեոյի գրառումներից. «Հովհ. Թումանյանը այդ դժոխքի մեջ է, գործում է, բարեբախտաբար չի գժվում»:
Ազգի բանաստեղծը իրավունք չուներ գժվելու, որովհետև պիտի մի օր, անսահման երժանկությամբ արձանագրեր. «…Հիշում եմ և էն լավ օրը, երբ առաջին անգամ վերահսկողները գանգատվեցին, թե արդեն չարաճճի են դարձել, դժվարացել է կառավարելը, ոմանք զվարթ երգում են խմբով, կատակներ անում, ուրախ-ուրախ ճչում, կրկչում: Ու ամենքիս աչքերն էլ լցվեցին ուրախության արտասուքով»:

Ելենա Սարգսյանի բլոգից

Պիզայի աշտարակ

Պիզայի աշտարակը հայտնի է նաեւ որպես «Ընկնող աշտարակ»: Այն գտնվում է Իտալիայում` Պիզա քաղաքում եւ համարվում է Սանտա Մարիա Ասսունտա տաճարի զանգակատունը: Աշտարակը սկսել է թեքվել դեռ 1173 թվականին, շինարարության ընթացքում: Հայտնի աշտարակի շինարարությունը իրականացվել է երկու փուլով, եւ երկու ընդմիջում է արվել, ընդ որում բավական երկար: Շինարարությունն իրականացվել է 1173-1360 թվականներին: Աշտարակի թեքվելու պատճառներն անհայտ են, սակայն ենթադրվում է, որ դա տեղի է ունեցել ստորերկրյա ջրերի պատճառով, որոնք տակից ողողելով` զգալիորեն խարխլել էին հիմքը, կամ էլ աշտարակի հիմքերը հուսալի չեն եղել:

Մինչեւ այն պահը, երբ այն դեռ չէր վերականգնվել, նրա թեքվածությունը դեպի հարավ 5,5 աստիճան էր: Այս պահի դրությամբ աշտարակը թեքված է ընդամենը 4 աստիճանով: «Ընկնող աշտարակի» շինարարությունը սկսել է վարպետ Բոննանո Պիզանոն: Երբ  տեսանելի է դարձել աշտարակի թեքվածությունը, արդեն իսկ առաջին հարկը եւ սյուների երկու օղակները կառուցված էին: Շինաշխատանքները դադարեցվել են, իսկ վարպետը լքել է քաղաքը:

Պիզայի աշտարակի բարձրությունը կարելի է համեմատել ութ հարկանի շենքի հետ: Իտալիայի այս տեսարժան կառույցը կշռում է 14 453 տոննա: Կա մի լեգենդ, ըստ որի Պիզայի աշտարակում է իր փորձերն արել Գ.Գալիլեյը: Ասում են, որ գիտնականը կանգնում էր աշտարակի վերին հարկում եւ վայր էր նետում տարբեր առարկաներ: Նա փորձում էր ապացուցել, որ անկման արագությունը կախված չէ ընկնող մարմնի զանգվածից:

Ի սկզբանե նախատեսված է եղել, որ աշտարակը պիտի ունենա 10 հարկ, եւ նրանք պիտի լինեին պատշգամբներով, իսկ աշտարակի բարձրությունը պիտի 98 մետր լիներ, մինչդեռ կառուցվել էր միայն 56 մետր:Աշտարակն ունի յոթ զանգեր, եւ դրանք բոլորն էլ հարմարեցված են երաժշտական ​​ յոթ նոտաների վրա: Պիզայի աշտարակի զանգակատունը համարվում է ամենագեղեցիկ հնչեղություն ունեցողը: Աշտարակի կեսը վերակառուցել են 1233 թվականին: Ճարտարապետ Ջովաննի դի Սիմոնեն սկսել է մասնակցել շինարարությանը 1275 թվականին: Նա կարողացել է ավարտին հասցնել միայն հինգերորդ հարկը: Աշտարակի ութերորդ հարկի շինարարությունն ավարտվել է 1350 թվականին` Անդրեա Պիզանոյի ղեկավարությամբ եւ նա էլ աշտարակի ամենավերեւում տեղադրել է հայտնի զանգակատունը:

Նյութի աղբյուրը՝galatv

 

Գյումրի

Հայաստանի աղն ես, 

Գյումրի,

Դու խոսքաշեն, սրամիտ,

Ճշմարտության մաղն ես, 

Գյումրի,

Դու իմաստուն, միամիտ:

Հովհաննես Շիրազ

Գյումրին (հին և միջին դարերում՝ Կումայրի, մինչև 1837 թ-ը՝ Գյումրի, 1837–1924 թթ-ին՝ Ալեքսանդրապոլ, 1924–90 թթ-ին՝ Լենինական) մեծությամբ Հայաստանի Հանրապետության 2-րդ քաղաքն է, գտնվում է հյուսիսարևմտյան մասում՝ Շիրակի մարզում, Ախուրյան գետի ձախ ափին՝ ՝ ծովի մակերևույթից 1556 մ բարձրության վրա Երևանից 126 կմ հեռավորության վրա:Տարածքը՝ 3626 հա։ 2015 թ. դրությամբ ունեցել է 118, 6 հազար բնակիչ:Քաղաքի կարգավիճակ ունի 1837 թ․-ից։Քաղաքի տարածքում հայտնաբերվել են մ. թ. ա. III հազարամյակից մինչև ուշ միջնադարին վերաբերող հնագիտական հուշարձաններ, բրածո կենդանիների մնացորդներ, կավե ու բրոնզե իրեր, ուշ բրոնզի և վաղ երկաթի դարերի գործիքներ ու զենքեր: Հայտնաբերված սեպագիր արձանագրությունը վկայում է, որ Շիրակի տարածքը եղել է Էրիախի երկրի կազմում (մ. թ. ա. IX–VI դարեր):Գյումրին հնագույն բնակավայր է: Ըստ Ղևոնդ Ալիշանի՝ 774 թ-ին արաբ զավթիչների դեմ Արտավազդ Մամիկոնյանի գլխավորած ժողովրդական հուզումները տեղի են ունեցել Շիրակ գավառի Կումայրի գյուղում:1804 թ-ին Գյումրին գրավել են ռուսները: 1828–29 թթ-ի ռուս-թուրքական պատերազմի և Ադրիանապոլսի պայմանագրի (1829 թ.) կնքումից հետո՝ 1829–30 թթ-ին, Կարսից, Կարինից գաղթած զգալի թվով հայեր բնակություն են հաստատել Գյումրիում և նրա մերձակայքում: 1837 թ-ին` Ռուսաստանի Նիկոլայ I ցարի այցելությունից հետո, Գյումրին նրա կնոջ՝ Ալեքսանդրայի անունով կոչվել է Ալեքսանդրապոլ:  1849 թ-ին դարձել է նորաստեղծ Երևանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գավառի կենտրոնը: Հիմնվել են նաև ռազմական ամրություններ, զինվորական ավաններ (Սևերսկի, Պոլիգոններ, Կազաչի պոստ): 1899 թ-ին` երկաթուղու կառուցումից հետո, Ալեքսանդրապոլը դարձել է երկաթուղային կարևոր հանգույց, ռազմավարական, առևտրական, արհեստավորական և մշակութային կենտրոն: Քաղաքը հայտնի էր իր աշուղներով (Ջիվանի, Շերամ, Ֆահրադ, Հայաթի և ուրիշներ) ու եկեղեցիներով (նշանավոր էին Սբ Փրկիչը, Սբ Աստվածածինը, Սբ Գևորգը և այլն), գործում էին օրիորդաց գիմնազիան, առևտրական ուսումնարանը, ծխական ու մասնավոր դպրոցներ, 2 տպարան, կինոթատրոններ, հրատարակվում էին թերթեր, հանդեսներ, գրքեր, օրացույցներ, կազմակերպվում էին թատերական ներկայացումներ:

ԱՄԵՆԱՓՐԿԻՉ

1880 թ-ին Գյումրիում ելույթներ է ունեցել Պետրոս Ադամյանը: Հետագայում հյուրախաղերով հանդես են եկել Սաֆրազյան ամուսինները, Արամ Վրույրը, Զաբելը, Հովհաննես Աբելյանը, Սիրանույշը և ուրիշներ: Նոր թատրոնի ստեղծմանը նպաստել են Հովհաննես Զարիֆյանը, Օվի Սևումյանը, Մանվել Մանվելյանը, Արմեն Արմենյանը և ուրիշներ: Քրիստափոր Կարա-Մուրզայի, Արշակ Բրուտյանի, Արմեն Տիգրանյանի ջանքերով քաղաքում ստեղծվել են երգչախմբեր:Զինանշանը հաստատվել է 2001 թվականին։ Զինանշանի վրայի պատկերներն ունեն հետևյալ նշանակությունը. 1Հովազը Բագրատունիների զինանշանն է։ Վերջիններիս նստավայրը եղել է Շիրակի մարզում։2Կամարը, Արագած սարը և եկեղեցին արտահայտում են Գյումրի քաղաքին բնորոշ բնության և ճարտարապետական տարրերը։3Լուսավորիչի կանթեղ, ըստ լեգենդի Լուսավորիչի կանթեղն այրվում է Արագածի գագաթների միջև։4Ուղղալարը խորհրդանշում է արհեստները և ճշտապահությունը։5Ցորենի հասկերը խորհրդանշում են լիությունը։6Գիրքն ու քնարը հանդիսանում են կրթության ու գիտության, արվեստի ու մշակույթի խորհրդանիշներ։ Կլկլանի (Մուշուրբայի) արձանը Քաղաքի խորհրդանիշ է համարվում նաև մուշուրբան: 21-րդ դարում գյումրեցիների մոտ սովորություն էր դարձել հյուրերին մուշուրբա նվիրելը (մուշուրբան պղնձե ջրաման է, որի մեջ ջուրը պահում է իր սառնությունը և խմելիս կլկլոց է լսվում, որի համար էլ անվանում են կլկլան)։ 2013 թվականին Գյումրիում կանգնեցվել է Մուշուրբայի արձանը։Այժմ քաղաքի խորհրդանիշը վերատեղադրվել է Շիրազ-Աբովյան փողոցների խաչմերուկում:

Ալեքսանդրապոլի զինանշանը այլ է եղել՝ ներքևի մասում կար Խաչ և Լուսնի մահիկ, որոնք միմյանցից բաժանվում էին սանդուղքով։ Սանդուղքը խորհրդանշել է այն, որ ցանկացած ալեքսանդրապոլցու սոցիալական աճի, վեր բարձրանալու հնարավորություն է ընձեռնվում։ Խաչը խորհրդանշել է Արևելյան Հայաստանը, իսկ մահիկը՝ Արևմտյան Հայաստանը, որտեղից էլ գաղթել է Գյումրու բնակչության զգալի մասը։ Զինանշանի պատկերը կարելի է տեսնել Գյումրու Ժողովրդական ճարտարապետության և քաղաքային կենցաղի թանգարանում։Քաղաքի դրոշը ավագանու կողմից հաստատվել է 2011 թվականին։ Այն սպիտակ գույնի է՝ ոսկեզօծ երիզով։ Դրոշի կենտրոնում գտնվում է կարմիր խաչը՝ հովազի ոսկեգույն պատկերով։ Դրոշի լայնության և երկարության չափերի հարաբերությունը է 1:2-ի։ Դրոշի վրայի պատկերներն ունեն հետևյալ նշանակությունը.1Սպիտակ գույնը խորհրդանշում է խաղաղ ապրելու կամքը,2Կարմիր խաչը ժողովրդի հարատևման և քրիստոնեական հավատքի խորհրդանիշն է,Բագրատունյաց զինանշանը հանդիսացող ոսկեգույն հովազը խորհրդանշում է Հայաստանի անկախությունն ու պետականությունը։Գյումրիում է ծավալվել Նիկողայոս Տիգրանյանի` ազգային դաշնամուրային երաժշտության հիմնադիրներից մեկի գործունեությունը (ժողովրդական երգերի ու պարերի դաշնամուրային առաջին մշակումներ և այլն):1912 թ-ին սիրողական խմբի ուժերով բեմադրվել է Արմեն Տիգրանյանի «Անուշ» օպերան: 1920-ական թվականներին համերգներ են ունեցել ականավոր կատարողներ՝ ջութակահար Հովհաննես Նալբանդյանը, երգիչ Տիգրան Նալբանդյանը, Կոմիտասի անվան լարային քառյակը և ուրիշներ:1920 թ-ի դեկտեմբերի 2-ին այստեղ կնքվել է Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը Թուրքիայի հետ:1925 թ-ին Ալեքսանդր Թամանյանը նախագծել է քաղաքի գլխավոր հատակագիծը, սակայն 1926 թ-ի երկրաշարժը խաթարել է քաղաքի զարգացման ընթացքը:Խորհրդային տարիներին Գյումրիում ստեղծվել էր բազմաճյուղ արդյունաբերություն (տեքստիլ-տրիկոտաժի, մեքենաշինական, շինանյութերի, սննդի, կոշիկի, փայտամշակման և այլն), գործում էին կրթական ու մշակութային բազմաթիվ հաստատություններ:Գյումրիում կան երեք կանգուն բերդեր։ Գյումրու Սև, Կարմիր և Պայտաձև բերդերը։ «Սև բերդը» կառուցվել է 1834 թ.: Անիիստորգետնյա կառույցների նման Սև բերդի համար էլ ստորգետնյա ուղիներ են կառուցել և բերդից ճանապարհներ են եղել դեպի Մայր Հայաստան հուշարձանը և «Կարմիր» բերդը։

 Պայտաձև ամրոց

«Սև բերդը» եղել է պաշտպանական կառույց և ծառայել է որպես զինվորական բանտը։ Գյումրեցիները «Սև բերդին» անվանում են «Սև Ղուլ»: Բերդը 2005 թ. պաշտպանության նախարարությունից գնել է Հայկ Հայրապետյանը՝ փորձելով այն վերականգնել։ Սակայն 5-6 տարի անց Հայրապետյանը մահացել է և 2012 թ. սեպտեմբեր-հոկտեմբեր ամիսներին բերդը վաճառվել է Միսակ Բալասանյանին։ Վերջինս պլանավորում է բերդը վերականգնել և զբոսավայրի վերածել, բայց դրա համար 2.5 միլիոն դոլարի ներդրում է պետք։ «Կարմիր» բերդն ավելի ուշ է կառուցվել։ Շինարարությունը սկսվել է 1830-ականներին և ավարտվել է 1864 թ.: Բերդը հիմա պատկանում է ռուսական բանակին։

Պայտաձև ամրոցից Երկու բերդերից և ոչ մեկը ռազմական գործողությունների չի մասնակցել, այլ լոկ ծառայել են թշնամուն սաստելու համար։1988 թ-ի Սպիտակի աղետալի երկրաշարժից Գյումրին խիստ տուժել է. զոհվել և խեղվել է մի քանի տասնյակ հազար մարդ, ավերվել են 1960-ական թվականներից հետո կառուցված շենքերի հիմնական մասը` մոտ 2 մլն մ2 բնակելի ֆոնդ, ծառայողական շենքերի և արդյունաբերական համալիրների ավելի քան 80 %-ը:Քաղաքը դեռևս վերականգնվում է: Ներկայումս Գյումրիում գործում են թեթև, մեքենաշինական ու սննդի արդյունաբերության ձեռնարկություններ, օդանավակայան: Կրթական հաստատություններից են Միքայել Նալբանդյանի անվան մանկավարժական ինստիտուտը, Երևանի պետական ճարտարագիտական համալսարանի մասնաճյուղը, թեթև արդյունաբերության, երկաթուղային տրանսպորտի, շինարարական և այլ քոլեջներ, Կարա-Մուրզայի անվան երաժշտական, նաև բժշկական, մանկավարժական, գեղարվեստի և այլ ուսումնարաններ, Գեղարվեստի ակադեմիան: Մշակույթի օջախներից են Վարդան Աճեմյանի անվան դրամատիկական թատրոնը, կինոթատրոններ, տիկնիկային թատրոնը, գավառագիտական թանգարանը, պատկերասրահը, ստեղծվել է «Կումայրի» պատմաճարտարապետական արգելոցը, կան բազմաթիվ հուշարձաններ (Ստեփան Շահումյանի, Անդրանիկի, Ավետիք Իսահակյանի, Հովհաննես Շիրազի, Շառլ Ազնավուրի, Մհեր Մկրտչյանի, «Մայր Հայաստան» և այլն), տուն-թանգարաններ (Ավետիք Իսահակյանի, Հովհաննես Շիրազի, Ասլամազյան քույրերի, Սերգեյ Մերկուրովի և այլն): Գործում են ռադիո- և հեռուստատեսային («Շանթ», «Ցայգ» և այլն) ստուդիաներ, հեռուստածրագրերի վերահաղորդման կայան: Գյումրիում են ՀՀ ԳԱԱ Երկրաֆիզիկայի և ճարտարագիտական սեյսմոլոգիայի գիտահետազոտական ինստիտուտը, կոնստրուկտորական բյուրոներ և ճարտարապետական արվեստանոցներ, մարզային ու քաղաքային կառավարման մարմինները՝ մարզպետարանը, քաղաքապետարանը, վարչատնտեսական հաստատություններ և այլ ծառայություններ:Գյումրիում են Հայ առաքելական եկեղեցու Շիրակի թեմի առաջնորդանիստ Սբ Աստվածածին («Յոթ վերք») եկեղեցին, 1988 թ-ի երկրաշարժից ավերված բազմաթիվ այլ եկեղեցիներ՝ Սբ Ամենափրկիչ, Սբ Նշան, Սբ Գևորգ և այլն:

 

 

Ֆրունզիկ

Դիոգենես«Շուն»

Դիոգենես Սինոպացի (412-323 մ.թ.ա.)…վտարանդի փիլիսոփա…Cynic-i դպրոցի հիմնադիր  Antisthenes-i աշակերտը:Մի անգամ ,երբ Antisthenes-ը գավազանով սաստեց Դիոգենեսին ,վերջինս խոնարհեց գլուխն ու ասաց. «Խփիր,բայց դու չես գտնի ավելի ամուր փայտ, որով հնարավոր կլինի վռնդել ինձ, քանի դեռ ինչ-որ բան չես ասել…»:Այդ օրվանից նա դարձավ   Antisthenes-ի աշակերտը և լինելով վտարանդի,գաղթական՝ շատ պարզ կյանք էր վարում:Դիոգենեսը ծաղրում էր ոչ միայն հարստությունը, փառքը, ազնվական ծագումը, այլև ժխտում էր ընտանիքի ու պետության անհրաժեշտությունը։ Որպես միակ պետություն ընդունում էր ողջ աշխարհը՝ իրեն համարելով «աշխարհի քաղաքացի»։Ըստ նրա՝ ինչպես ծառաներն են ստրկության մեջ իրենց տերերի ձեռքին, այնպես էլ հիմար մարդիկ ՝ իրենց ցանկությունների ձեռքին…

Դիգենեսը շատ հետաքրքիր ու անսովոր կյանք է ապրել…Ոչ միայն  կյանքի,այլ նաև  նրա մահվան շուրջ շատ լեգենդներ կան…Ոմանք ասում են,որ նա  հում  ութոտնուկ է կերել ,վարակվել խոլերայով ու մահացել ,մյուսները պնդում են ,որ նա մահացել է դիտավորյալ  պահելով շունչը,մի մասն էլ ասում է,թե նա ցանկացել է  ութուտնուկից բաժին հանել թափառող շներին,բայց շներն այնքան սոված են եղել,որ հարձակվել են Դիոգենեսի վրա ,և նա մահացել է վերքերից…
Մեռնելիս Դիոգենեսը պատվիրել է ,որ չթաղեն իրեն…Իր մարմինը որպես կեր  տան վայրի գազաններին կամ էլ՝ նետեն փոսի մեջ…
Նրա աշակերտները դա չարեցին…Դիոգենեսն առանց բացառության արհամարհական էր վերաբերվում բոլորին,և ծաղրանքով ասում էր.
-Երբեմն ինձ թվում է,թե մարդն ամենաբանական արարածն է երկրի վրա,բայց, երբ հանդիպում եմ  իրենց հարստությամբ , փառքով հպարտացող, կամ իրենց շահի համար ժողովրդին խաբող մարդկանց , այդպիսիներն ինձ թվում են ավելի հիմար,քան  Աստծո մյուս արարածները…
Նա պնդում էր ՝« մարդավարի ապրելու համար մարդն առնվազը խելք պիտի ունենա…»:Նրան զայրացնում էր այն,որ մարդիկ  խնդրում են Աստծուց լավ առողջություն և միևնույն ժամանակ զբաղվում շատակերությամբ…որկրամոլությամբ…
Պերճախոսներին համարում էր  սահմանափակ
աշխարհայացքով պարապ շաղակրատողներ…)))
Նա համոզված էր , որ կարելի է խորամանկությամբ գերազանցել ճակատագրին,եթե ժամանակին ցուցաբերվի անվեհերություն և արիություն…
Դիոգենեսը օրենքին  հակադրում էր բնությունը,իսկ մարդկային կրքերին՝բանականությունը…
Նրանք,ովքեր վախենում էին վատ երազներից,նա ասում էր.
-Լավ կլինի անհանգստանաք այն բանից, թե ինչ եք անում օրվա ընթացքում,այլ ոչ թե հիմար մտքերից,որոնք այցելում են ձեզ քնած ժամանակ…
Հաճախ հրապարակավ հայտարարում էր , որ ի սկզբանե աստվածները մարդկանց հեշտ ու երջանիկ կյանք են պարգևել,բայց մարդիկ փչացրին ու մթագնեցին այն ՝աստիճանաբար հորինելով իրենց համար տարբեր բարիքներ…                                                                                    Բոլոր դժբախտությունների պատճառը համարում էր ագահությունը,իսկ ամենացավալին մարդու կյանքում՝ ծերությունը աղքատության մեջ ։                                                                                    Այնպիսի հրաշալի զգացմունքը,ինչպիսին սերն է,Դիոգենեսը կոչում էր անբանների գործ,իսկ ազնիվ ու բարեսիրտ մարդկանց՝աստվածների նմանակ…:))                                                          Որտե՞ղ են քո հարստությունն ու կալվածքները,-հարցրեց Դիոգենեսին ոմն տիրակալ:                      -Նրանց մոտ,-մատնացույց անելով իր բազմաթիվ աշակերտներին ու հետևորդներին ,-պատասխանեց Դիոգենեսը:Նա ի նկատի ուներ գիտելիքը ,որով հարստացնում էր նրանց…. Հաճույքի հանդեպ արհամարհանքը սովորության միջոցով դառնում է գերագույն հաճույք։Ըստ նրա՝ կրթությունը զսպում է պատանիներին, մխիթարում  ծերերին, հարստացնում  աղքատներին, զարդարում  հարուստներին….                                                                                                       Դիոգենեսին հարցրին.                                                                                                                              Ի՞նչ պիտի անես ,եթե կոտրվի տակառդ…                                                                                             Նա պատասխանեց.                                                                                                                                -Ես չեմ անհանգստա:Ի վերջո,տեղը ,որ զբաղեցնում եմ ես ,չի կարող կոտրվել…

Պլուտարքոսը պատմում է.

«Ալեքսանդր Մակեդոնացին երկար սպասեց ,որ Դիոգենեսը պատիվ կարժանացնի ու կայցելի իրեն….սակայն Դիոգենեսը հանգիստ պառկած էր տանը և միտք էլ չուներ այցելելու  Մակեդոնացուն….

Մակեդոնացին որոշեց  ինքն  այցելել նրան:                                                                                      Դիոգենեսը տաքանում էր արևի  տակ:                                                                                          Ալեքսանդրը մոտեցավ նրան ու  ասաց.                                                                                                  — Ես  մեծն  Ալեքսանդրն եմ:

— Իսկ  ես, — պատասխանեց Դիոգենեսը, — Դիոգենես Շունն եմ:

  -Իսկ ինչո ՞ւ են քեզ շուն անվանում:

 -Ով  նետում է  մի կտոր ուտելիք   պոչս եմ  թափահարում,ով  հրաժարվում է  հաչում եմ վրան, իսկ ով   չար է կծում  եմ  :

-Իսկ դու վախենո ՞ւմ ես ինձանից, — հարցրեց Ալեքսանդրը:

-Իսկ դու «ի՞նչ ես» , — հարցրեց  Դիոգենեսը , — Չա ՞ր ես, թե՞  ԲԱՐԻ …

-Բարի ,-պատասխանեց Մակեդոնացին :

— Իսկ ո ՞վ է  վախենում է ԲԱՐՈՒՑ,-հնչեց պատասխանը:

Վերջապես, Ալեքսանդրն ասաց  .

-Խնդրիր ինձանից ,  ինչ ուզում ես :

  — Մի կողմ քաշվիր , դու ծածկում ես արևը,-պատասխանեց Դիոգենեսն ու շարունակեց ջերմանալ արևի տակ….»:

Այս դեպքից հետո ,իբր ,Մակեդոնացին  ի պատասխան ընկերների կատակներին ասել է.«Եթե ես Ալեքսանդրը չլինեի կցանկանայի  Դիոգենեսը լինել»:

 Ի դեպ,ըստ Դիոգենես Լաերթիուսի՝ ճակատագրի հեգնանքով Դիոգենեսն ու Ալեքսանդր Մակեդոնացին նույն օրն են  վախճանվել …10.06.323 մ.թ.ա.

Նրա տապանաքարին նկարել են շուն…և փորագրել հետևյալ տողերը .

«Թող ծերանա պղինձը, ենթարկվելով ժամանակի կամքին, սակայն Քո փառքը, Դիոգենե՛ս, կապրի առհավետ:

Դու մեզ սովորեցրեցիր ինչպես ապրել. բավարարվել նրանով ինչ ունենք:

Դու մեզ ուղի ցույց տվեցիր, որից ավելի հեշտը չկա…» Մի օր տակառի մեջ ապրող ծերուկը, մի առիթով դուրս է գալիս տակառից վերցնում է իր հին լապտերը և ճրագը վառելով՝ օրը ցերեկով քայլում է Աթենքի փողոցներով: Երբ նրան հարցնում են, թե ինչու ես օրը ցերեկով լապտերով ման գալիս, Դիոգենեսը պատասխանում է, թե մարդ է փնտրում:

Պատմում են.

Մի անգամ,երբ աստվածային Պլատոնը

դասախոսություն էր կարդում այն մասին ,թե մարդը  երկոտանի կենդանի է, ձեռքին մի

փետրած աքլոր լսարան է մտնում Դիոգենեսը,(որը չէր սիրում Պլատոնին ու նրա փիլիսոփայությունը)  ու նետելով   փետրած աքլորը լսարանի առջև՝բացականչում է.

-Ահա մարդն  ըստ Պլատոնի սահմանման:

Մի անգամ Դիոգենեսը գնաց լսելու Anaksimenu Lampsakskom-ի դասախոսությունը:

Նստեց հետևի շարքում:Տոպրակից հանեց ձուկն ու պահեց գլխավերևում:

Նախ մի ուսանող շրջվեց նայելու ձկանը…հետո մյուսը…իսկ հետո համարյա բոլորը…

Anaksimenu Lampsakskom-ն վրդովված բացականչեց.«Դուք տապալեցիք իմ դասախոսությունը»:

-Բայց ի՞նչ արժի դասախոսությունը,-պատասխանեց Դիոգենեսը,-եթե մի ապխտած ձուկ տապալում է ձեր դատողությունները:

Դիոգենեսը ողորմություն էր խնդրում արձանից: Հարցրին նրան,թե ինչու է դա անում,պատասխանեց,

— Որպեսզի վարժեցնեմ,ընտելացնեմ    ինձ  մերժման … :)) Երբ ինչ-որ մեկը կարդում էր   շատ երկար աշխատություն ու երևում էր ,որ արդեն  մոտենում  է ավարտին ,Դիոգենեսը զվարթ բացականչում էր.«Արիացե՛ք,բարեկամնե՛րս,ափն արդեն երևում է»  :)»

Քաղցած մնա    ու կանցնի  սերդ,իսկ եթե ուժ չկա սոված

մնալու, ուրեմն թոկը վիզդ  ու  վերջ,-պատասխանեց Դիոգենեսը (ո ՞ւմ:))

Մի  մեծահարուստ, հրավիրելով Դիոգենեսին իր շքեղ բնակարանն,  ասում է.«Տե՛ս,որքան մաքուր է այստեղ ,եթե փորձես թքել ինչ-որ տեղ, պատասխան ես տալու»:

Դիոգենեսը նայեց շուրջն ու …թքեց նրա երեսին՝ ասելով.«Իսկ ո՞ւր թքեմ ,եթե ավելի վատ տեղ չկա»:))) Երբ Դիոգենեսը պարտքով փող էր  ուզում վերցնել չէր ասում .«Տվեք  ինձ գումար»,այլ «Տվե՛ք իմ փողը»: Դիոգենեսին հաճախ էին ծաղրում և նույնիսկ ծեծում,

բայց և սիրում էին  նրան …

Մի  անգամ  օտարազգիները  ասացին նրան.

— Քո համաքաղաքացիները քեզ  դատապարտեցին աստանդական կյանքի…թափառաշրջիկ դարձրին…

-Ոչ,այդ ես եմ դատապարտել նրանց մնալ տանը,-պատասխանեց նրանց Դիոգենեսը…

Մի անգամ Օլիմպիոսից վերադառնալուց հետո հարցրին

Դիոգենեսին,

-Շա ՞տ էին մարդիկ..

-Բազմությունը մեծ էր,իսկ մարդիկ՝շատ քիչ….

Մի անգամ Դիոգենեսը հրապարակում սկսեց փիլիսոփայական դասախոսություն կարդալ:

Նրան ոչ ոք չէր լսում:Սակայն ,երբ Դիոգենեսը սկսեց ծլվլալ

 ծիտիկի նման ,նրա շուրջը շատ մարդ հավաքվեց:Ահա ձեր խելքի արժեքը,աթենացիներ,-ասաց նրանց Դիոգենեսը:Երբ ձեզ համար իմաստուն խոսքեր էի խոսում, ուշադրության չարժանացրիք,իսկ ,երբ անմիտ ծիտիկի նման ծլվլացի, բերաներդ բաց լսեցիք ինձ:

Ըստ Դիոգենեսի

Շողոքորթը ձեռնասուն կենդանիներից ամենավտանգավորն է:
Անասուններից ավելի անխելք են նրանք ,ովքեր ղարավը հագեցնում են ոչ թե ջրով ,այլ գինով:
Հայրերն ու որդիները չպետք է սպասեն միմյանց խնդրանքին, այլ պետք է պատրաստակամորեն միմյանց տան հարկ եղածը,ընդ որում առաջնությունը պատկանում է հորը:
Իրեն նախանձողներին տանջանքներ պատճառելու գաղտնիքը լավ տրամադրության մեջ լինելն է:

Ժամանակից հնացած ու ճաքճքված տակառն էր ծառայում նրան որպես հանգրվան ու ապաստարան….

Ամբողջովին ճաղատ էր…չնայած որ կրում էր  երկար մորուք ,իբր, նրա խոսքերով ասած,բնությունից  տրված տեսքը չփոխելու համար …

Կորամեջք էր,համարյա կռացած  ,այդ իսկ պատճառով  նրա հայացքը միշտ  ճակատի տակից էր ու մռայլ էր թվում …..

Քայլում էր ՝հենվելով ձեռնափայտին ,որի վերևի մասում կախված էր թափառականի իր պայուսակը…

Բոլորին վերաբերվում էր կծու արհամարհանքով

Առանց ամաչելու բոլորի ներկայությամբ միզում էր շան նման ,զբաղվում  մաստուրբացիայով(ձեռնաշարժությամբ)  և ,երբ նրան ասում էին. «Դիոգենես,ամեն ինչ պարզ է՝ ժողովրդավարություն է  ու կարելի է անել այն ,ինչ ուզում ես ,բայց քեզ չի ՞ թվում ,որ չափն անցնում ես …

Նա պատասխանում էր.«օհ՜ ,եթե  քաղցն էլ   հնարավոր լիներ մեղմացնել,թեթևացնել  շփելով ստամոքսը   »:Մի անգամ Դիոգենեսը ողորմություն խնդրեց անտանելի բնավորություն ունեցող մի մարդուց.

-Կտամ , եթե համոզես ինձ,-ասաց նա:

-Եթե ես համոզելու շնորհք ունենայի,ապա կհամոզեի քեզ կախվել   ,-պատասխանեց Դիոգենեսը:)))Տեսնելով ամբոխին քար նետող անառակի որդուն՝ Դիոգենեսն սաստեց նրան՝ ասելով.«Զգուշացի՛ր ,միգուցե հորդ դիպչի»:Դիոգենեսը ստիպված էր հաճախ մուրալ,սակայն նա  ոչ թե  խնդրում  էր ողորմություն, այլ պահանջում .«Հիմարնե՛ր, կերակրե՛ք  փիլիսոփային. չէ՞ որ նա ձեզ սովորեցնում է ապրել»:

Դիոգենեսն իսկապես ոչ թե  փայտե տակառի մեջ է ապրել,ինչպես կարծում են շատերը,այլ pithoi,որը կավե  անոթ է ,կարաս ՝հացահատիկ պահելու համար:

Փայտե տակառը հռոմեացիները ստեղծել են Դիոգենեսի մահից  հինգ դար հետո…

Մի անգամ Դիոգենեսը նավով վերադառնում էր Աթենք:Ամեն ինչ շատ  լավ էր ,սակայն  նավի վրա անսպասելի  հարձակվեցին ծովահենները …Արդյունքում Դիոգենեսը որպես ստրուկ հայտնվեց ստրուկների շուկայում ….

Այս տեսարանը ,որը գրվել է վկաների գրավոր ապացույցների  հիման վրա,  բացահայտում է  այդ անսովոր մարդու արտառոց կերպարը  …

«Դիոգենեսը ուրախ ժպտում էր՝ չնայած ,որ տառապում էր շոգից: Իսկ հետո առանց սեփականատիրոջ թույլտվության նստեց ավազին…

-Ո՞ւր,-գոռաց սպիտակ չալմայով ու պարսկական շքեղ խալաթով վաճառականը…

-Ո ՞վ կտեսնի քեզ այստեղ նստած վիճակում

-Իսկ ինչո ՞ւ՝ոչ…Ձուկը պառկած է ,բայց իր  գնորդին  գտնում է…

Վաճառականը զարմացած  քրքջաց ու թույլ տվեց ստրուկին նստել ավազի վրա:Այստեղ Դիոգենեսը, տապից տանջահար ստրուկներին սիրտ տալով ,քաջալերելով, բղավեց շուկայով մեկ.

-Հ՜եյ, մարդիկ ինչո ՞ւ եք կախել քթերդ…գո՞ւցե այն պատճառով,որ այլևս ուժ չունեք լսելու սեփական «ընդերքի» քաղցած  գռմռոցը…

-Ոչինչ , դա  ուղղելի է …և դիմելով ստրկավաճառներին  շարունակեց

-Մեր տեր քաղաքացիներ…ականջալուր եղեք ձեր բանականության ձայնին,,,,ի վերջո ձեր ոչխարներին ու խոզերին ,ինչպես որ հարիր է սրտացավ տերերին ,կերակրել եք  ինչպես հարկն է…մի ՞թե հիմարություն չէ այդ ժամանակ ,մարդուն ,որն առավել թանկ է կենդանիներից ,սովամահ անել …

Բազմության մեջ լսվեց ստրուկների ու տերերի ծիծաղը…քանի որ կատակ սիրում են բոլորը…

Եվ մի փոքր բարիացած ստրկավաճառներն ասացին ,

-Թերևս,  իսկապես չէր խանգարի մի քիչ կերակրել նրանց …

Եվ ձգվեցին հացով,չորացած ձկներով ձեռքեր դեպի ստրուկները…նույնիսկ խաղող ու  ջուր տվեցին…

Հագեցնելով քաղցն ու ծարավը՝ զվարթացած ստրուկները   ժպիտներով  իրենց երախտագիտությունն էին հայտնում Դիոգենեսին…

Այնուհետև ստրկավաճառը, մոտենալով այդ անսովոր մարդուն հարցրեց.

-Իսկ դու ի ՞նչ  կարող ես  անել,ծերունի՛

-Ե ՞ս…,-մաքրելով բերանը հացի փշրանքներից՝ հարցրեց  Դիոգենեսը…

-Իշխել մարդկանց…

-Ի ՞նչ,-ծիծաղեց վաճառականը:

-Իհարկե,դու կատակո ՞ւմ ես:

-Ամենևին:

-Ո՞վ կգնի ստրուկին, որն իրեն տեր է կարծում :

-Հենց նմանին կգնեն բոլորից արագ ,-պատասխանեց Դիոգենեսը,-չէ ՞ որ ես անսովոր ստրուկ եմ…չնայած  հիմա ինքներդ կարող եք համոզվել…ձեզանից պահանջվում է միայն հայտարարել իմ մասին :

-Օ՜,ոչ,եթե ցանկանում ես ինքդ էլ հայտարարիր  քո մասին,իսկ ես կտեսնեմ ,թե ինչ կստացվի դրանից:

Դիոգենեսը բարձրացավ տեղից ու բղավեց.

-Քաղաքացիներ ,ո ՞վ է ցանկանում տեր գնել …ո ՞վ ուզում է իր համար տեր գնել,թող շտապի այստեղ …

Բոլորը ծիծաղեցին…այդ ժամանակ նրան մոտեցավ  կապույտ քիտոնը հագին մի տարեց մարդ:

-Այդ դո ՞ւ ես  ինքդ քեզ վաճառող տերը :

-Պատկերացրեք՝ ես եմ ,-հպարտորեն պատասխանեց Դիոգենեսը:

-Իսկ ես,-միջամտեց նրանց ստրկավաճառը,-այս «տիրոջ» տերն եմ  …ես կվերցնեմ նրա դիմաց երեք մինա…

 Գնորդը կասկածանքով շարժեց գլուխն ու ուզում էր հեռանալ  Դիոգենեսը կանգնեցրեց նրան՝ ասելով.

-Դա ամենևին էլ թանկ չէ. չէ՞ որ երեք մինան աշխատող ձիու արժեքն է ,իսկ ես խելքով եմ վարգուն ձի(նժույգ,արշավող ձի)

-Եվ ո ՞ւր է   սուրում  քո միտքը,-ժպտալով հարցրեց գնորդը:

-Փիլիսոփայության լայնարձակ տարածություններ ,հարգելի՛ս:

-Դու ուսումնասիրո ՞ւմ ես տիեզերքի երևույթները:

-Մահացած նյութի դիալեկտիկան ինձ չի հետաքրքրում …Հոգու դիալեկտիկա,ահա  իմ զբաղմունքի առարկան :

-Դե ,ինչ ,այդ դեպքում դու պետք կգաս իմ որդիների դաստիարակության համար:

-Համաձա ՞յն ես:

-Համաձայն եմ միայն մի պայմանով,-պատասխանեց Դիոգենեսը…Բոլորը ծիծաղեցին ,իսկ Դիոգենեսի տերն ասաց.

-Այս տեսակը դեռ անամոթություն ունի պայմաններ դնելու:

-Այո՛, ես պայման եմ դնում,-համառորեն պնդեց Դիոգենեսը:

— Եվ ի ՞նչ պայման է,-հարցրեց գնորդը:

-Հետևել ինձ ու անել այն ,ինչ ես կասեմ ձեզ:

Դարձյալ լսվեց բազամության ծիծաղը ,իսկ գնորդը ակնարկելով ասացվածքը ,թե ձուն  չի սովորեցնում  հավին ,ծաղրանքով արտասանեց.

-Ետ հոսեցին (ընկրկելով նահանջեցին) գետի աղբյուրները

— Հրաշալի Էվրիպիդես գիտեք   ,պարո՛ն ,-կռահելով ,թե ում խոսքն է դա,Դիոգենեսը շարունակեց.

-Բայց թույլ տվեք   հարցնել ,եթե դուք,օրինակ, վարձել եք բժիշկ ,իսկ նա զգուշացնում է ձեզ հետևել  իր խորհուրդներին ,դուք հո նրան չէի՞ք հանդիմանի  Էվրիիպիդեսի ասացվածքներով :

 Սևեռուն հայացքով  զննելով Դիոգենեսին՝ գնորդ ասաց,-ես առնում եմ այս մարդուն …և հանձնեց տիրոջը պահանջված  գումարը …..

-Ի ՞նչ անունով են կոչում ձեզ ,-հարցրեց Դիոգենեսն իր նոր տիրոջը:

-Ես վաճառական Քսենիադն եմ:

-Ի ՞սկ քեզ:

-Շուն Դիոգենես….շուն..Մի զարմացեք ,դա իմ մականունն է ,իսկ անունս Դիոգենես է ,որը նշանակում է Աստվածատուր…և նա ծաղրող վեհությամբ բարձրացրեց մատը  դեպի վեր….

-Դե,ո ՞ւր ենք գնում :

-Իմ տուն՝ Կորնթոս:

Հրաշալի է…ես ամբողջ Հելլադան եմ անցել,սակայն Կորնթոսում դեռ չի հաջողվել լինել:

Կորնթոսում Դիոգենեսը տուն չվարձեց … չհյուրընկալվեց ոչ  մեկին… շարունակեց ապրել բաց երկնքի տակ…..

Նրա աշխատություններից  են. «Սիրո մասին»,«Պետություն»(քաղաքական),
«Oedipus», «Fiesta »(ողբերգություն):

Նեմեսիս գործողություն

 

«Նեմեսիս» գործողության նպատակն էր պատժել 1915 թ. հայերի ցեղասպանությունը կազմակերպող և իրականացնող երիտթուրք («Միություն և առաջադիմություն» կուսակցություն) պարագլուխներին, 1918 թ. Բաքվի հայերի ջարդի կազմակերպիչներին և թուրքերի հետ համագործակցած հայ դավաճաններին:Գործողությունը կազմակեպել է Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը: «Նեմեսիս» կամ «Նեմեզիս» (հուն. Νέμεσις ) է կոչվել հին հունական վրեժխնդրության աստվածուհու անունով:Առաջին համաշխարհային պատերազմում Թուրքիայի պարտությունից հետո երիտթուրք պարագլուխները գերմանական սուզանավով փախան Գերմանիա: 1918թ. դեկտեմբերի 16-ին Օսմանյան կայսրությունը հատուկ հրամանագրով դատավարություն սկսեց ՙՄիություն և առաջադիմություն՚ կուսակցության ղեկավարության դեմ: Թալեաթը, Էնվերը, Ջեմալը, Սայիդ Հալիմը, Նազըմը, Շաքիրը, Ջեմալ Ազմին և մյուսները մեղադրվում էին Օսմանյան կայսրությանը պատերազմի մեջ ներքաշելու, քրիստոնյա (հայ) հպատակների ջարդի և տեղահանության կազմակերպման մեջ: Դատավարությունը տևեց մոտ երկու ամիս՝ 1919-ի ապրիլի 28- ից հունիսի 26-ը: Անգլիական հրամանատարությունը 77 մեղադրյալների տեղափոխեց Մալթա կղզի, որոնց հետագայում փոխանակեց անգլիացի ռազմագերիների հետ:

Դատավճիռը հրապարակվեց հուլիսի 5-ին. 31 մեղադրյալներից 4-ը՝ Թալեաթը, Էնվերը, Նազըմը և Ջեմալը, հեռակա կարգով դատապարտվեցին մահվան, մյուսները՝ տարբեր տարիների բանտարկության: Մալթայում ներկալվածները չհիշատակվեցին անգամ դատավճռի մեջ: Իթթիհատի շրջանային 36 քարտուղարների նկատմամբ կայացվեց առանձին դատավարություն, որի դատավճիռը հրապարակվեց 1920-ի հունվարի 8-ին: 3 հոգի դատապարտվեց մահվան, 10-ը՝ տարբեր տարիների բանտարկության: Փաստորեն, այս ամենը կեղծիք էր: Ուստի, հայ քաղաքական շրջանակները ստիպված էին իրենք պատժել թուրք ոճրագործներին: Միաժամանակ անհրաժեշտ էր մեծ պետությունների հասարակական-քաղաքական շրջաններին բացահայտել այդ երկրների՝ հայկական ջարդերում ունեցած մեղսակցությունը: Հայերը դժգոհ էին նաև Փարիզի հաշտության կոնֆերանսի որոշումներից:

Գործողության կատարման որոշումը կայացվել է 1919 թ. Երևանում Հայ հեղափոխական դաշնակցության IX ընդհանուր ժողովում: Նշվել է ցեղասպանության հանցագործների 650 անուն, որոնցից առանձնացվել են 41 գլխավոր հանցագործները:
«Նեմեսիս» գործողությունն իրականացնելու համար ստեղծվել են պատասխանատու մարմին (ղեկավար` ԱՄՆ-ում Հայաստանի Հանրապետության ներկայացուցիչ Արմեն Գարո) և հատուկ հիմնադրամ (ղեկավար` Շահան Սաթճակլյան):

Գործողության անմիջական ղեկավար նշանակվեց նշանավոր գրող Շահան Նաթալին, օգնական՝ Գրիգոր Մերճանովը: Տեղեկությունների հավաքումը իրականացնում էր թուրք վտարանդիության շարքերը թափանցած իրավաբան Հրաչ Փափազյանը (գերազանց տիրապետելով թուրքերենին՝ նա դարձել էր Ջեմալ Ազմիի տղա Նեջմիի ՙընկերը՚՝ Մեհմեդ Ալի անունով):

ՙՆեմեսիսը՚ կազմակերպվեց գերազանց կերպով և անցկացվեց չափազանց տպավորիչ: 1919-22թթ. սպանվեցին թուրք և ազերի ոճրագործներ՝ Թալեաթը, Էնվերը, Ջեմալը, Բեհաէդդին Շաքիրը, Ջեմալ Ազմին, Սայիդ Հալիմը, Խան Խոյսկին, Սարաֆովը, Ջիվանշիրը: Ընդ որում՝ հայ վրիժառուներ Սողոմոն Թեհլերյանի, Արամ Երկանյանի, Արշավիր Շիրակյանի, Արամ Գևորգյանի, Միսակ Թոռլաքյանի կողմից ոչ մի կողմնակի անձ չի տուժել: Ահա թե ինչպիսի վեհությամբ էին գործում հայազգի մարտիկները:
1919թ., Թիֆլիսի Երևանյան հրապարակում Ա. Երկանյանը գնդակահարեց մուսավաթական Ղասիմբեկովին:

1920թ., Թիֆլիսում, 20-ամյա Արամը սպանեց Ադրբեջանի մուսավաթական կառավարության ղեկավար Խան Խոյսկուն՝ 1918թ. սեպտեմբերին Բաքվի 30 և 1920թ. մարտի 23-ին Շուշիի 35 հազար հայերի ջարդի գլխավոր կազմակերպչին, մուսավաթական Սաֆարովին, իսկ մյուս դահիճը՝ Խաս Մահմեդովը վիրավորվեց:

1921թ. հուլիսի 19-ին, Կ. Պոլսում՝ ՙՃակատամարտ՚ թերթի խմբագրատան առաջ, 33-ամյա Մ. Թոռլաքյանը գնդակահարեց Պեհուտ խան Ջիվանշիրին՝ մուսավաթական Ադրբեջանի ներքին գործոց նախարարին, Բաքվի և Շուշիի հայության գլխավոր ջարդարարներից մեկին…

1921-ի դեկտեմբերի 5-ին Ա. Շիրակյանը Հռոմում սպանեց երիտթուրքական կառավարության առաջին կաբինետի ղեկավար Սայիդ Հալիմին՝ կոտորածի ծրագիրը հաստատողին:

1922-ի ապրիլի 17-ին Ա. Շիրակյանն ու Ա. Երկանյանը Բեռլինում գնդակահարեցին Տրապիզոնի նախկին նահանգապետ Ջեմալ Ազմիին և ՙԹեշքիլաթը մահսուսե՚ կազմակերպության հիմնադիր Բեհաէդդին Շաքիրին՝ տիկին Թալեաթի աչքերի առաջ (սպանվել է նաև Շաքիրի թիկնապահներից մեկը):

1922թ. հուլիսի 25-ին խոտորջուրցի երիտասրդներ՝ Պետրոս Տեր -Պողոսյանը և Արտաշես Գևորգյանը Թիֆլիսում գնդակահարեցին Ջեմալին:

1922թ. օգոստոսի 4-ին Միջին Ասիայից Աֆղանստան ճողոպրելիս՝ արցախցի Հակոբ Մելքումովի գլխավորած ջոկատի հետ ընդհարման ժամանակ սպանվեց Էնվեր փաշան:

ՙՆեմեսիսը՚ ընդհատվեց, երբ ընդունվեց ՙՊրոմեթևս՚ ծրագիրը (1922թ. հայ, վրացի և ազերի վտարանդի կառավարությունները, մտան համագործակցության մեջ ընդդեմ բոլշևիզմի, և ՀՅԴ ղեկավարությունը որոշեց ընդհատել թուրք ոճրագործների ահաբեկումը): Իթթիհատի գլխավոր քարտուղար Նազըմը գաղտնի անցավ Թուրքիա, 1926թ. Քեմալի դեմ կազմակերպված անհաջող մահափորձից հետո ձերբակալվեց և կախաղան հանվեց նույն թվին, Զմյուռնիայում (Իզմիր):

 

Շահան Նաթալի (Հակոբ Տեր-Հակոբյան)

Շահան Նաթալի (Հակոբ Տեր-Հակոբյան)՝ հասարակական-քաղաքական մեծ գործիչ, գրող, ծնվել է 1884-ին Խարբերդի նահանգի Հյուսեյնիկ գյուղում: Մեկ տարի Խարբերդի հռչակավոր Եփրատ քոլեջը հաճախելուց հետո 1897-1900-ին սովորել է Կ. Պոլսի Պերպերյան վարժարանում, որտեղ նրա ուսուցիչն էր ականավոր մանկավարժ և իմաստասեր Շահան Պերպերյանը (որպես հարգանքի նշան՝ ընտրում է իր ուսուցչի անունը՝ Շահան: Ըստ հավաստի աղբյուրների, Շահանը հեռակա սիրահարված է եղել սերբերի, խորվաթների և սլովենների թագավորության թագուհի Նաթալիին, որի անունն էլ ընտրել է որպես իր կեղծանվան ազգանուն: 1901-ին վերադարձել է ծննդավայր, զբաղվել՝ մանկավարժությամբ, միաժամանակ ուսումասիրել է Խարբերդի բարբառը: 1904-ին Խարբերդում մտել է ՀՅԴ շարքերը, որտեղ քառորդ դար հայրենասիրական մեծ գործունեություն է ծավալել:

Նույն թվականին էլ մեկնել է ԱՄՆ: 1909-12թթ. սովորել է Բոստոնի համալսարանում՝ հետևելով գրականության և փիլիսոփայության դասընթացների: Այդ տարիներին հրատարակել է բանաստեղծությունների ժողովածուներ և թատրերգություններ, ՙՇանթ՚ և ՙՓյունիկ՚ գրական հանդեսները, որոշ ժամանակ՝ ՙՀայրենիք՚ օրաթերթը:

Մեծ եղեռնի լուրն առնելով՝ բոլոր պանդուխտների նման, Շահան Նաթալին հուզմունքի ու զայրույթի մղձավանջային պահեր է ապրել և հաստատել է իր վրեժխնդիր լինելու ուխտը. անպատիժ չթողնել ցեղասպաններին, եթե երբևէ աշխարհը չցանկանա նրանց պատժել: Նա դարձավ Հայոց ցեղասպանության գլխավոր հանցավոր-ոճրագործներին պատժող ՙՀատուկ հանձնաժողովի՚ անդամ, ՙՆեմեսիսի՚ կազմակերպիչ:

Թուրք դահիճները ազատ ու համարձակ շրջում էին Բեռլինի, Հռոմի, Բաքվի, Թիֆլիսի և այլ քաղաքների փողոցներում: Շահան Նաթալիի համար գլխավոր թիրախը մեծագույն հայակեր Թալեաթն էր, որին Նաթալին իր անգլերենով ակնարկում էր ՙնամբըր ուան՚՝ ՙթիվ առաջին՚: Այս գազանի զգետման առաքելությունը վստահվեց Սողոմոն Թեհլերյանին:

Շահան Նաթալին 1927-ին հունվարին հրաժարվել է ՀՅԴ բյուրոյի անդամությունից, երբ ընթացք չի տրվել հակաթուրքական ահաբեկումները շարունակելու իր առաջարկին: Որոշ ժամանակ ապրել է Եվրոպայում, Փարիզում հիմնել ՙԱրևմտահայ ազատագրական ուխտ՚ կազմակերպությունը, խմբագրել ՙԱզատամարտ՚ անկախ շաբաթաթերթը: Ապա վերադարձել է Բոստոն, ուր ապրել է մինչև մահ՝ 1983 թվականը:

ՍՈՂՈՄՈՆ ԹԵՀԼԻՐԵՅԱՆ

1921 թ․ մարտի 15 ին ` Բեռլինի  Շառլոդենբուրգ քաղաքում , Հարդբերգ փողոցում՝ Սող․Թեհլ․ գնդակահարեց 1915 թ․ հայոց ցեղասպանության գլխավոր կազմակերպիչներից մեկին ՝ Թաիլադ փաշային։ 2 , 5 ամիս անց դատարանում ՝ գերմանացի փաստբան դոկտոր Դիմայերը իր պաշտոնական ճառում ասել է                                                                                                                                                          <<Սողոմոն Թեհլիրեյանը ինքը չէր , որ փողոց կիջներ  Թալէաթ փաշան սպանելու , իր մեջ կիջնեին դարերը, միլիոնավոր սպանվածները, Ան․ կարելի է ըսել կտաներ իր  առջև դրոշակը խոշտագվածներուն, դրոշակը իր լլկված ընանիքի>>։ Մեհմեդ Թաիլադ փաշան  եղել է Իթիաթ կուսակցության  պարագլուխներից մեկը, երիտթուրքական հեղափոխությունից հտո ներքին գործերի մինիստր, կուսակցության կենտկոմի նախագահ,1916 թ-ին՝  մեծ վեզիր։ Թաիլաթը արևմտահայության տեղահանության  և Թուրքիայի հայ բնակչության բնաջնջման գլխավոր կազմակերպիչն էր ։  Առաջին աշխարհամարտում ՝ Թուրքիայի պարտությունից հետո, փախել է  Գերմիանիա ,Պոլիս ռազմական տրիբունալի կողմից՝   հեռավար դատապարտվել է  մահվան ։                                                                            Ս Թը՝ Երզնկայի մերձակա Բագառինջ գյուղից էր , 1914 թ-ին 18 ամյա երիտասարդը մեկնել է Թիֆլիս և կամավորական գունդ մտել ՝ Զորավար Անդրանիկի գնդում։ Սեպուհի վաշտի կազմում՝ 1914-15 թ-ին, մասնակցել է Արևմտահայաստանում մղված կռիվներին, հասել մինչև  Վան, տեսլ  հայության    սպանդի պատկերները ։ 1916ին վերադառնում է ծննդավայր Բագառինջ, և իմանում զարհուրելի եղելությունը ։ Մորը, քույրերին, եղբորը,  շատ ազգականներին ,Երզնկայի 20.000 Բագառինջի բոլոր հայերին՝ թուրքերը տեղահանել են և գազանաբար սպանել։ Թեհլերյանների գերդաստաների 85 անդամներից փրկվել էր Սողոմոնի մեծ եղբոր՝Միսակի 12 ամյա աղջիկը, նրան գտել էին  քրդերի մոտ ։ Նահատակված հարազատների՝հատկապես մոր ,պատկերն է տեսել Սողոմոնը քուն թե արթմնի։                  1921 մարտի 15 ին՝ Բեռլինի փողոցում տեսնելով Թաիլաթին , որ ձեռնափայտը ձեռը ճոճվելով  գալիս էր պատմում էր Սողոմոնը․                                                                                                                                               << Հավասարվելու վրա Թաիլաթը շեշտակի  նայեց ինձ , աչքերի մեջ առկայծեց մահվան սարսուռը , մի քիչ  թեքվեց , որ խուսափի , բայց զենքը դուրս քաշելս  ու գլխին պարպելս մեկ եղավ>> ։                                Ս․Թ-ը ձերբակալվել էբ, բանտում  նրան այցելել է անծանոթ մի  հայ վարդապետ , որը տեսնելով Սողոմոնին՝ պարզապես գոչում է <<Տեր մեր Հիսուս Քրիստոսի անվամբ օրհնում եմ քեզ , որ գազանը  սպանեցիր և բոլորիս վրեժը լուծեցիր >>։ Հայությունը ամենուր ցնծության մեջ էր, բոլոր թերթերը այդ դեպքի մասին էին հրապարակում, իսկ Բեռլինում՝ մեծ շուքով  պատրաստվում էին կատարել Թաիլաթի թաղումը ։ Պոլիսը մերժել էր  ընդունել Թաիլաթի դին :                                                                                      79 օր տևած նախնական  հարցաքնությունից հետո՝1921 թ հունվարի 2-ին սկսվեց Ս․ Թե․ ի դատավարությունը , որը տևեց 2 օր, ոչ միայն  աշխարհասփյուռ հայության, այլև Եվրոպայի ուշադրություն էր գամված Բեռլինին։                                                                                                                       Բեռլինի նահանգային 3 դատարանում են դատական ատյանի նախագահը, նահանգային դատարանի վարիչ ՝                                                                                                                                                       Լենբերգը , դատավորները, ադենապետները, դատախազ Բոլնինգը, 12 երդվյալ  ադենակալները ։ Դատարնի վրա վճռորոշ դեր է ունեցել 1915 թ հայոց ցեղասպանության ականատես՝ դոկտոր Յոհանե Լեպսուսի խոսքը ․                                                                                                                                                       << 1915 թ ապրիլին ձեռնարկված տեղահանությունը  վերաբերում է Թուրքիաի մեջ եղած բոլոր հայերին։ Պատերազմից առաջ Թուրքիայում կար ընդամենը 1մլն 850 հազ․ հայ  տեղահան եղավ մոտավորապես 1մլն 400 հազ․ հայ։ Ինչ՞է նշանակում այս ;  Թալիաթի ստորագրած հրամանագրի մեջ ասված է   <<Տեղահանության նպատակն է ՝ոչնչացում>> ։Եվ համաձայն  այս հրամանագրի ՝ գործը առաջ տարվեց ,արևելյան  Անատոլիայի նահանգներից դեպի հարավ տեղահան եղած ամբողջ բնակչության միայն 10% ը աքսորավայր հասավ ,մնացած 90%-ին ճանապարհին սպանեցին, կանայք և աղջիկները առևանգվեցին  ոստիկաների և քրդերի կողմից, մնացածն  էլ մեռան անոթությունից և ուժասպառությունից >>։                                                                                                                                         Ազգային և  հասարակական մեծ գործիչ Վահան Մինախորյանը գրի է առել Սողոմոն Թել-ի հուշերը, ուր այսպես է ներկայացվում դատավարության ավարտը․                                                                                     <<  Երդվայլները հայտնվեցին, մեկը նրանից դողդոջուն ձայնով կարդաց՝ աչքերին շատ մոտ բռնած թուղթը  ․      <<Պատվով ու խղճով վկայում եմ, որպես երդվյալների որոշումը․ հանցավոր՞ է ամբաստանյալ Ս․Թ-ը   1921 թ․մարտի 15 ին     Շառլոնտենբուրգում մի մարդ Թալեաթ փաշային սպանած լիելու համար․ ՈՉ>>։      Օտտո Ռայնիկե՝երդվյալների գլխավոր։